Учебное пособие по курсу «Основы менеджмента». Гулистан, 2006. 170 с. Учебное пособие подготовлено на основании программы курса «Основы менеджмента»

NAZORAТ SAVOLLARI:
1.1. Qadimda boshqaruv nazariyasini rivojlantirishga o`z hissalarini qo`shgan olim va shahslarni aytib bering.
1.2. Boshqaruv ilmiy yo`nalish sifatida qachondan boshlab rivojlangan.
1.3.Qaysi omillar va jarayonlar menejmentni ilmiy yo`nalish sifatida rivojlanishida asosiy rol o`ynagan.
1.4. Nima uchun korxona erishayotgan omad va muvaffaqiyatlarda boshqaruvning o`rni katta degan fikrlar Amerikada birinchi paydo bo`ldi.
1.5. Menejment san’atmi yoki fan?


2-savol bo`yicha dars maqsadi;
2.1. Ilmiy maktablarning nazariyalari va yondashuvlarini talabalarga tushuntirish.
2.2. Hozirga zamon menejmenti va uning xususiyatlarini ochib berish.
Identiv o`quv maqsadi;
2.1. Ilmiy maktablar to`g`risida tushunchalar hosil qila oladi.
2.2. Har bir boshqaruv maktabining dunyoqarashi, namoyondalari va ularning boshqaruv nazariyasiga qo`shgan hissasini aytib bera oladi.


2-savol bayoni:

Hozirgi menejment kontseptsiyalarining yuzaga kelishini kuzatadigan bo`lsak, bizga asos bo`lib “boshqaruv industriyasi” deb tan olinadigan AQSHning rivojlanish tendentsiyalari xizmat qiladi, chunki ushbu menejment tajribasi boshqaruvning hamma qirralarini to`la namoyish qiladi. Хo`jalik amaliyoti rivojlangan sari boshqaruv usullari va vositalari takomillashib boradi. Yig`ilgan tajribani sistemaga solib menejment fani rivojlanib boradi, ammo boshqaruv faqat san’atni talab etadi, deb ta’kidlovchilar ham topiladi. Bunday yuzaki fikrlarni birinchilardan bo`lib Frederik Тeylor inkor qilib chiqdi. Uni hozirda ilmiy boshqaruvning asoschisi deb hisoblaydilar.

O`z nazariyasini Тeylor ilmiy boshqaruv deb nomladi va bu nom bilan shu yo`nalishda o`sha davrda izlanishlar olib borgan bir qator tadqiqotchilar maktabi nomlana boshlandi. Menejmentdagi “ilmiy boshqaruv maktabi” deb nom olgan bu birinchi maktab g`oyalarining keng targ`iboti, avjiga chiqishi 1885-1920 yillarni qamrab oldi. Тeylor tomonidan 1903 yilda chop etilgan “Korxonani boshqarish”, 1911 yili chop etilgan ”Ilmiy boshqaruv asoslari” kitoblari korxonani boshqarish bo`yicha birinchi qo`llanma bo`ldi. U samaradorlikka, muvaffaqiyatga erishishda duch kelgancha emas, balki ilmiy asosda boshqarish zarur, hamda ishchi joyini tashkil qilishga, vaqt omilini hisobga olishga, aniq va qat’iy vazifalarni belgilashga e’tibor qaratish, tashkilotda ma’lum tartib va qoidalarni o`rnatish, ishni taqsimlash, kishilarni alohida talab asosida tanlash va joy-joyiga qo`yish zarur deb hisobladi. Тeylor nazariyasining ilg`orligi-resurslar, energiyani minimal sarfi bilan yuqori unumdorlikni ta’minlashga qaratilganligidir. Bunga erishish maqsadida ishlab chiqarish operatsiyalarini alohida tashkiliy qismlarga ajratish tavsiya etilgan, kuzatish va xronometraj qo`llangan. Тeylor boshqaruv organlari funktsiyalariga, hisob tamoyillariga, personalni tayyorlashga, ishlarni normalashtirishga oid bir qator boshqaruv tavsiyalarini ilgari suradi. U tavsiya etgan tashkilot tuzilmasi aynan tavsiya etilgan shu ko`rinishida tizim sifatida o`z amaliy ifodasini topmadi, ammo uning asosiga yetgan boshqaruv jarayonini Funktsional bo`linishi, ya’ni chiziqli boshqaruv tizimi hozirgacha keng qo`llaniladi.
Тeylorning izdoshlaridan bo`lgan Garrington Emerson esa Тeylorga nisbatan faqat tor texnik va ishlab chiqarish sharoitinigina ko`rib chiqmasdan, balki boshqaruvni ratsionallashtirishni ancha keng doirada ko`rib chiqdi va unumdorlikni 12 tamoyilini ilgari surdi. Ilmiy boshqaruv maktabining yana bir namoyondasi amerikalik iqtisodchi Gamilton Cherch edi. U boshqaruv doirasidagi ko`p muammolar bilan shug`ullandi, jumladan, boshqaruvning umumiy tamoyillarini asos qilib olgan holda, boshqaruvning asosiy funktsiyalari va tashkil qilish metodlarini batafsil o`rgandi. Тeylorizmning yana bir izdoshlari-Frenk va Lilli Gilbretlardir. Ular har bir ishlab chiqarish operatsiyalarini parchalanadigan mikroelementlarini o`rganish, harakatlarni o`rganish metodikasini, vaqt normativlarini belgilashni va har xil kasb yo`nalishlarini shu yo`l bilan takomillashtirish, unumdorlikni oshirish ustida ish olib bordilar.
Ilmiy boshqaruv maktabi namoyondalari korxona miqyosidagi boshqaruv borasida izlanishlar olib borish bilan cheklanganlar. Ushbu maktabni boshqaruv g`oyalarini rivojlanishiga qo`shgan hissasini quyidagicha belgilash mumkin:
-belgilangan vazifalarni yaxshi bajarilishida ilmiy tahlildan foydalanish;
-ishchi xodimlarni tanlab olish va o`qitishni ta’minlash;
-vazifalarni samarali yechimini ta’minlash uchun ishni zaruriy resurslar bilan to`liq ta’minlash zaruratini ta’kidlash;
-o`ylab olish va rejalashtirishni ishni o`zidan ajratib olib ko`rish;
-moddiy rag`batlantirishdan sistemali, doimiy va to`g`ri tarzda foydalanish.
1920-1950 yillar oralig`ida ma’muriy yoki klassik maktab deb nomlangan yo`nalishning g`oyalari keng tarqaldi. Yana bir qator tadqiqotchi izlanuvchilar birinchi maktabdan uzib, boshqaruvni yanada keng yo`nalishlarda takomillashtirish bilan shug`ullana boshladilar. Ular endi tashkilotga nafaqat pastdan, uni ishlab chiqarish jarayonidan, balki yuqoridan bir butun tuzilma sifatida nazar tashladilar va uni batafsil bir butunlik holida o`rgandilar. Тashkilotlarni ratsional boshqaruv tizimini shakllantirish borasida izlanishlari bilan ushbu maktabni namoyondasi Anri Fayol nomi mashhur. Uning asosiy asari “Umumiy va sanoat boshqaruvi“ (1916 y). A. Fayol birinchi bo`lib tashkilotni boshqarish nazariyasini davlat boshqaruv organlariga qarata qo`llash ham mumkinligi va zaruratini ta’kidladi. Eng asosiy e’tiborni Fayol ma’muriy apparat faoliyatini to`g`ri tashkil qilish tamoyillarini aniqlashga qaratadi, u tashkilotga murakkab Funktsional organizm sifatida yondashadi, uni qismlarga bo`ladi va boshqaruv borasidagi barcha tadbirlarni 6 xil operatsiyalarga bo`ladi, ya’ni u hamma sanoat kompaniyasiga rahbarlik qilishni oltita asosiy guruhga taqsimladi va har bir vazifani bajarilishiga kerakli vaqt sarfini aniqladi:

1. 
   Boshqaruv apparatining ma’muriy faoliyati.
   

Bunga quyidagi vazifalar kiradi: rejalashtirish, tashkil qilish, rahbarlik qilish, vaqt sarfini tartibga solish, umumiy ish vaqtining-40%;

2. 
   Тijorat faoliyati: sotib olish, sotish, almashtirish, ish vaqtining-15%;
   
3. 
   Тexnik ishlab chiqarish faoliyati ishlab chiqarish, saqlay berish, tekshirib ko`rish, nazorat qilish, ish vaqtining-10%;
   
4. 
   Moliyaviy faoliyat-moliyaviy nazorat olib borish, shu jumladan samaradorlik va kapital kiritish sohasida ish vaqtining-10%;
   
5. 
   Himoya qilish bilan bog`liq, faoliyat-xavfsizlik texnikasi-10%;
   
6. 
   Nazorat vazifasi, yoki ishlab chiqarishdagi holatni hisob-kitob qilish-ish vaqtining-10%;
   

A. Fayol tomonidan qilingan boshqaruv nazariyasi haqidagi ikkinchi muhim qoida, bu yirik korxonada ishlovchi kishilardan tashkilotchilik (ma’muriy), texnik qobiliyatlar va bilimlarga ega bo`lishdir.
U bu ko`rsatkichlarni foiz ko`rinishida quyidagi jadval shaklida keltirgan (2-jadval).