Ҳукмдор олий ҳазратлари лоренцо деи медичига — никколо макиавеллидан

XVIII б о б 
ҲУКМДОРНИНГ СЎЗИДА ТУРИШИ ҲАҚИДА 
Ҳукмдорнинг ўз сўзида туриши, ростгўйлиги, доимий ҳалоллигининг нечоғли мақтовга 
сазоворлиги ҳақида гапириш ортиқча бўлса керак. Аммо бизнинг замонамизда, ўз 
сўзида туришни мақсад деб билмаган, керакли одамга фириб берган ҳукмдорларнинг 
— фаолиятини ростгўйликка тиккан ҳукмдорлардан кўра кўпроқ ютуқларга 
эришганининг гувоҳи бўлдик. 
Душманга икки усулда: қарши қонунлар билан ҳамда куч билан курашиш 
мумкинлигини ёдда сақлаш керак. Қонунлар ёрдамида курашиш инсонга, куч билан 
курашиш ҳайвонга хосдир. Бироқ биринчиси кўпинча кор қилмаслиги учун иккинчи 
усулни ҳам қўллашга тўғри келади. Бундан, ҳукмдор инсон ва ҳайвон табиатидаги 
хусусиятларни ўзида мужассамлаштириши керак деган хулоса чиқади. Антик давр 
муаллифлари Ахилл ва бошқа қаҳрамонларни кентавр Хирон тарбиясига 
беришганини ёзиб, бизга шама қилмаганлармикин? Тарбия учун ярим одам, ярим 
ҳайвон бўлган Хиронга берилишини айтиш билан ҳукмдор ўзида бу икки махлуқнинг 
хусусиятларини мужассамлаштириши, бири иккинчисисиз етарлича кучга 
эгамаслигини айтмоқчи бўлмаганмикинлар? 
Хуллас, ҳукмдор — ҳайвонлардан шер ва тулкига ўхшаши керак. Шер қопқондан, 
тулки эса бўридан қўрқади. Ҳукмдор қопқонларга чап бермоғи учун тулки, бўриларни 
қўрқитиш учун шер бўлиши керак. Ҳамиша шер бўлган — қопқонларни кўрмай қолади. 
Такбир шуки, доно ҳукмдор агар бир вақтлар берган сўзи ҳозирда ўзига зарар бўлса 
ёки ўша берган сўзини беришга мажбур қилган сабаблар ечилган бўлса — сўзига 
содиқлик қилиши шарт эмас. Агар одамларнинг бари ўз сўзида турганларида эди, 
бундай маслаҳатим албатта нотўғри ва ножўя ҳисобланарди. Лекин аксар одамлар 
чиркин, қасамхўр бўлгани учун сен ҳам уларга шу билан жавоб қайтаришинг зарур. 
Сўздан тониш баҳонаси эса доим топилади. Шоҳларнинг, ҳукмдорларнинг сўзидан 
қайтиши сабабли қанча-қанча тинчлик битимлари, шартномалари бузилиб, чок-
чокидан сўкилиб кетган. Ва бунда ҳамиша тулкилик қилган томон фойдада бўлган. 
Аммо масаланинг яна бир муҳим томони шуки, бу — тулкиликни яшира билишдир. Ўта 
айёр, алдамчи ва ўта иккиюзламачи бўла олишга эришиш керак. Одамлар кундалик 
тирикчилик ташвишига кўмилиб кетганидан алдайман деган кимса, алданаман деб 
турган аҳмоқни ҳамиша топа олади. 
Бизга яқин замондан бир мисол ҳақида гапирмасдан ўтолмайман. Александр VI умр 
бўйи алдамчилик билан шуғулланган, янги-янги йўлларини излаган ва доимо 
ишонишга тайёр одамлар унга топилиб турган. Бунингдек куюниб қасам ичадиган, 
бунингдек исботлар, далиллар келтириб сўзига кўндира оладиган, охирида эса сўзини 
бажармайдиган одам дунёга келмаган бўлса керак. Унинг алдамчиликлари худди ўзи 
ўйлагандек муваффақиятли амалга ошар, охири ҳам унинг режаси бўйича тугарди, 
чунки бу ишни у тугал ўрганган эди. Қиссадан ҳисса шуки, ҳукмдор яхши 
хислатларнинг эгаси бўлиши шарт эмас, бироқ шу хислатларнинг эгасидек овоза 
тарқатиши шарт. Яна бир қўшимча қилишга журъат этай: яхши хислатлар эгаси бўлиш 
ва ҳамиша уларга эътиқод қилиш — зарарли; лекин яхши хислатларга эгадек ном 
чиқариши ва унга амал қилмаслик — кони фойда. Бошқача қилиб айтганда, киши 

---

кўзига дардкаш, сўзида турадиган, меҳрибон, ҳалол, яхшилик қиладиган бўлиб 
кўриниш керак, ҳақиқатда ҳам шундай яшаш керак, лекин ичингда, лозим бўлиб қолган 
пайтда, шартта тескарисини қилишга доимо шай туриш керак. Ҳукмдор, айниқса янги 
ҳукмдор, яхши одам, деган тушунчага жавоб берадиган талабларнинг ўзи ҳеч қачон 
қондиролмаслигини англаб олмоғи зарур. Чунки тахтни, давлатни ўзида сақлаб қолиш 
учун у, берган ваъдасига вафо қилмасликка; раҳмдиллик, яхшилик, диёнатга қарши 
боришга мажбур бўлади. Шу сабабдан, агар воқеалар тескари тус олса, тақдир 
шамоли йўналишини ўзгартирса, у ҳам ўз фикрию ҳаракатларини ўзгартиришга 
қалбида тайёр туриши керак. Юқорида айтилгандек, яхшиликка яқин юрган ҳолда, 
заруратда ёмонликдан ҳазар қилмаслиги лозим. 
Шундай қилиб, ҳукмдор юқорида айтилган беш эзгуликнинг бирорта бажарилмайдиган 
калимаси тилидан чиқиб кетмаслигига ҳам жуда сергак туриши лозим. Кўраётган ва 
эшитаётганларига у — раҳмдиллик, садоқат, ростгўйлик, одамохунлик, диёнат рамзи 
сифатида намоён бўлиши лозим. Чунки одамлар кўргани ва эшитганига қараб фикр 
юритадилар. Ушлаб кўриш эса барчага насиб қилмаганидан, сенинг ҳақиқий 
қиёфангни, аслида қандайлигингни жуда камчилик билади холос. Бу камчилик 
одамларнинг эса — орқасида давлат турган, кўриш билан қониқувчи кўпчиликка қарши 
боришга, унинг фикрини ўзгартиришга юраклари дов бермайди. Айниқса суд орқали 
сўроққа тортиб бўлмайдиган ҳукмдорларнинг қилган ишларига, одамлар охиридаги 
натижага қараб баҳо берадилар. Шу сабабдан ҳукмдорлар тахтни сақлаш ва ғалаба 
қозонишни асосий мақсад қилиб қўйишсин. Бу мақсадда улар неки усул қўлласалар-
да, одамлар барини тўғри деб ҳисоблайди ва оқлайди. Чунки қора халқ кўзга 
кўринадиган нарсага ва оқибатдаги ғалабага ишонади. Орқасида давлат турган қора 
халқ олдида, ҳукмдорнинг асл қиёфасини биладиган камчилик — ҳеч нарса билан 
тенгдир. Ҳозирги кунда ҳукмдор бўлиб турганлардан бири, унинг номини очиқ 
айтишдан ўзимни тияман, доимо тинчлик ва садоқат ҳақида лоф уради-ю, аслида бу 
икки нарсанинг муросасиз душманидир. Агар у лофига мос иш тутганида ўзининг куч-
қудратидан ёки салтанатидан аллақачон айрилган бўларди.