Ulardan xalq xo’jaligida foydalanish. Reja
Madaniy o’simliklarning asosiy kelib chiqish markazlari
Download 27.06 Kb.
|
botanika
|
Madaniy o’simliklarning asosiy kelib chiqish markazlari.
Madaniy o’simliklarning kelib chiqqan joylari to’g`risida fanda ikki xil fikr mavjud bo’lib, bir guruh olimlar A.Gumbolt, De kandol, L.Mechnikov va boshqalar xozir xonakilashtirilgan o’simliklarning vataninin tekisliklaridagi daryo vodiylari va vohalari bo’lishi kerak desalar A.Dorsheyd, A.Fechel, N.Vavilov va boshqalar qadimdan dexqonchilik rivojlangan har xil tog` vodiylari bo’lishi kerak deydilar. N.Vavilovlarning bu fikrlarini so’ngi voqiylarda olib borilgan tarixiy arxeologik paleobotanik, botanik- geografik dalillar ham tasdiqlaydilar. Bu xulosaga N.Vavilov va uning shogirdlari jahonning 65 ta mamlakatlariga 1923- 1940 yillarida uyushtirgan ekspeditsiyalarida yiqqan materiallariga asoslanib aytganlar. Akademik N.I.Vavilov dunyo miqiyosida madaniy o’simliklarning paydo bo’lgan 8 ta asosiy markazi va tarqalish joylarini aniqladi: 1. Xitoy
Indomalay-bu markaz 2 viloyatga bo’linadi a)Xindiston b) Indomalay- Xind okeanida joylashgan Malayziya va boshqa orollar. 3. O’rta Osiyo 4. Old Osiyo 5. O’rta dengiz atroflari 6. Abissi yoki Efiopiya 7. Markaziy Amerika va Janubiy Meksika 8. Janubiy Amerika- bu markaz 3 ta mustaqil viloyatga bo’linadi a) Peru-Ekvador-Boliviya b) CHilou. Tinch okeanida joylashshgan. v) Braziliya – Paragvay Keyingi yillarda, mayda va yovvoyi o’simliklarga tegishli dunyo bo’yicha to’plangan ilmiy materiallarni har tomonlama taxlil qilgan akademik P.M.Jukovskiy (1971) madaniy o’simliklar bunyod bo’lgan 12 ta markazni aniqlab berdi (rasm 2). Bu xozir eng mukmmal zamonaviy sxemalardan biri bo’lib, u o’z doirasiga qo’shimcha 102 ta kichik, ma`lum bu joyga xar xil o’simliklarga boy mikrogentsentrini oladi. Masalan bug`doyning dunyo bo’yicha 10 tadan ortiq mikvo gentsentrlari aniqlangan. 1. Xitoy-YApon gentsentr Bu madaniy o’simliklarning kelib chiqish markazi o’z doirasiga SHarqiy Xitoy, Koreya yarim oroli. YAponiyani oladi. Bunday Xitoy birlamchi markaz 2. Koreya bilan YAponiya- ikkilamchi markaz hisoblanadi. Bu gentsentrda sholining YApon turi, tariq, qo’noq, piyoz, ochiq urug`li soya, yame, turp, xitoy karami, sholg`om, xitoy sarimsog`i, xitoy-yapon mayda qovuni, yapon bexisi, o’riksimon olxo’ri, o’rik, shaftoli, olcha, unabi, yovvoyi xuromo, xitoy shakar qamish, manchjur yong`og`i, xitoy choyi va paxtasi, apelsin, yovvoyi va madaniy 10 oshiq olma turlari, nok kabi jami 90 yaqin madaniy va yovvoyi o’simliklar vatanidir. 3. Indoneziya-indixitoy gentsentri. Bunga Tayland, Kambuchiya, Laos, Malaziya, Birmaning bir qismi, vetnam va Bangldadeshning shimoliy qismlari kiradi. Indoneziya va Malay arxeopelagi kiradi. Bu erlarga limon, banan, achchiq apelsin, mango va o’rmon meva daraxtlari, madaniy sholining yavan va 3 ta yovvoyi turi, non daraxti, kakos, sachava, qand paltasi, qand qamishi, osiyo paxtasi kabi 40 ortiq turlarning markazidir. 4. Xindiston gentsentri. Bu markaz asosan Xindiston yarim orolida joylashgan. Xindiston Va Pokiston xududdlarini o’z ichiga oladi. Bu erlar dumaloq mevali xind bug`doyi, uzun donli Xindiston sholisi, mosh, sholisimon soya, no’xot, baqlajon, bodring, xind trupi, xind paxtasi, jut kabi o’simliklarning markazi. Bulardan tashqari shakar qamish, oq jo’xorilarning ikkilamchi keng tarqalgan makonidir. Bu erda ko’p dorivor o’simliklarning va ziravorlardan qora murch, qalampirpumnchoq, dolchin, imbir, siam, nepal kardomini kabi noyob o’simliklarning birlamchi markazi. 5. Avstraliya gentsentri. Bu qita paxtaning yovvoyi 9 ta turi, evkalip va zarang daraxtlarinigg bir qancha turlari, madaniy sholi,, tamakilarning bir qancha yovvoyi turlarining markazi. 6. O’rta Osiyo gentsentri. Bu tsentr markaziy Avg`oniston, Tojikiston, O’zbekiston, G`arbiy Tyan-SHan tog` tizmalari, janubiy Qozog`iston va Qirg`izistonni o’z ichiga oladi. Bu tsentrning ko’p qismida baland Pomir Oloy, Xuroson va Tyan-SHan tog` tizmalari joylashgan. Bu erda qadimgi oqsus (Amudaryo) va YAksart (Sirdaryo) daryolari oqadi. Bu tsentr myumshoq donli, qayroqli va pakana bo’yli bug`doy, ikki qirrali arpa, mosh, mayda donli yasmiq, afg`on va shug`non javdarlari, burchoq, no’xot, achchiq moyli zig`ir, piyoz, sarimsoq, sariq sabzi, farg`ona sholg`omi, olmaning ba`zi turlari, qovun, xandalak, nok, bodom, yong`oq, olcha, olxo’ri, qisman anor, anjir, o’rik, xurmo, pista, uzum, jambil, rayxon, zira, kashnich, alqar, belda va boshqa ba`zi em-xashak o’simliklarning markazidir. 7. Old Osiyo gentsentri. Bu gentsentr xududiga Turkmanistoning tog`li tumanlari, Eron, Iroq, Suriya, Turkiya, Iordaniya, Isroil, Livan, Arabiston, Ozarbayjon, Gruziya va Armaniston kiradi. Bu gentsentrda 15 ga yaqin bug`doy turi, 2 ta ko’p yillik va 3 ta bir yillik javdari, bir va ko’p qirrali yovvoyi arpa, yasmiq, zig`ir, behi, gilos, anjir, kashtan, o’rmon yogg`og`i, arab yovvoyi paxtasi, bedalarning ba`zi turlari, gulli zira o’t (espartset) olma, nok, olcha, olxo’ri, anor, uzum, qizil sabzi, karam, qizil atrigul kabi 100 ga yaqin yovvoyi va madaniy o’simliklar markazi. Bu tsentrning Kavkaz regioni ko’pgina bug`doy turlari, arpa, no’xat, javdar, kolxida zig`iri, behi, qizil olma, gislos, gurji bodomi, arman olmasi, kolxida o’rmon yong`og`i, nok, uzum kabi o’simliklarning markazi. 8. O’rta er dengiz gentsentri. Bu markaz 17 ta kichik davlatlarni o’z ichiga oladi. Jumladan janubiy Ispaniya, Janubiy Partugaliya, Italiya, Janubiy Gretsiya, Albaniyaning dengiz qirg`oqlari, Marokash, Tunis, Jazoir va O’rta dengiz orollarini o’z ichiga oladi. Bu markaz qayroqi bug`doy navlari, vizantiya sulisi, zig`ir, malina, ispan va dengiz piyozlari, qizil sabzi, ukrop, kashnich, karam, lavlagi, no’xatlarning ba`zi turlari. Artishok, lavr, xina, puk beruvchi dub daraxti, qisman limon, apelsin, uzum, olxo’ri, oq sebarga, suli kabi o’simliklarning markazi. 9. Afrika gentsentri. P.M.Jukovskiy bu markazni 3 qismga ajratgan: Tropik Afrika, Janubiy Afrika hamda Efiopiya. Bu markazda arab kofesi, non teffasi, Xabashiston banani, karam, zig`ir, suli kunjut, oq jo’xori, kanakunjut, xurmo finik palmasi, tarvuz, afrika javdari va ko’nog`i, qovoq, afrika lavlagichi, er yong`oq, ba`zi sholi turlari, moy beruvchi xurmo, aloening bir qancha turlari kabi o’simliklarning vatani 10. Evropa – sibir gentsentri. Bu markaz lavlagi,karam, uzun tolali zig`ir, o’rmon olmasi, noki, dasht olchasi,malina, smorodina, qulupnay, zemlyanika, qulmoq (xemel), kendr, chakanda, o’rmon uzumi, amur uzumi, dasht bodomi, oq sebarga, madaniy olma. Gilos, knop, krijovnik, xren kabi 30 dan ortiq madaniy o’simliklar vatani. 11. O’rta Amerika gentsentri. Bu markaz Meksika, CHvatemala, Nikaragua, kosta-Rika, Gonduras, Panama va Atlantik okeanda joylashgan orollarni (Kuba, YAmayka va boshqalar) o’z ichiga oladi. Bu markaz xozir ekilayotgan makkajo’xori 10 ga yaqin turi, yovvoyi kartoshka, burchoq, loviya, mayda donli lima, to’pgulli yovvoyi loviya, texas qovog`i, choy o’ti (meksika bodringi), batat (shirin kartoshka), meksika paxtasi, opunsiya, kakao, vanil daraxti, 3 tur tamaki, moxorka, qalampir, agava, meksika yong`og`i kabi 60 dan ortiq o’simliklar markazidir. 12. Janubiy Amerika gentsentri. Bu qit`a tabiati bilan keskin farq qiladigan 3 ta dehqonchilikning birinchi paydo bo’lgan erlariga bo’linadi. a. And tog`larining sharqi yon bag`irlari bilan Amazonka daryosi xavzasidagi tropik o’rmonlar bo’lib, bu erda eryonhoq, mankok, guyava, lima loviyasi kabi o’simliklar markazi. b. And tog`larining yuqorigi yassi tepaliklarida joylashgan bo’lib, bu erda yovvoyi kartoshka, tugunakli kartoshkasimon oka va ullyuka o’sadi. c. And tog`larining g`arbi etaklari va Peruning okeanga yaqin joylashgan qirg`oqlari hisoblanadi. Janubiy Amerika kraxmalga boy makkajo’xori, tugunakli kartoshka, nasturtsiya, Lima loviyasi, er yong`oq, ananas, kakao, tamaki, maniok, braziliya yong`og`i, xinin daraxti, rezina beruvchi xeveya, pomidor, peru paxtasi, maxorka, lyupin, tomat daraxti, qalampir, bolg`ar garimdorisi, kungabyuoqar, chili zelyanikasi, qovun, xidli nok, qovun daraxti va boshqa o’simliklarning vatani. 13. SHimoliy Amerika gentsentri. Bu markaz AQSH, Kanada, Alyaskani o’z ichiga oladi. Bu markaz uzum, kungaboqar, olxo’ri, maymunjon, parmanchak, kanada sholisi va boshqa o’simliklarning markazi. Bulardan tashqari dumaloq muskadon, uzumli, qora olxo’ri, maymunjon, krijovnik, smorodina, tapinambur, kaliforniya yong`og`i va boshqa o’simliklarning ham kelib chiqish markazi bo’lib, xisoblanadi. YUqoridagi ma`lumotlardan ko’rinib turibdiki ba`zi madaniy
qaytarilgan. Buning sababi shundaki bunday o’simliklar keng madaniylashtirilgan, ya`ni kultigen o’simliklar bo’lib, ular turli markazlarda va bir-birlaridan uzoq bo’lgan bir turkumga oid har xil turlardan paydo bo’lgan. Bu xil o’simliklarning kelib chiqish manbalari xar xil erda bo’lgani uchun ko’p tomirli o’simliklar deyiladi. Bunday o’simliklarga bug`doy, paxta, arpa, sholi, qovun, loviya, nok, olma, madaniy beda va boshqalar kiradi. Masalan oddiy madaniy olmaning ba`zi turlari Kavkazda yovvoyi xolda o’sadigan sharq olmasidan, boshqa turlari Evropa o’rmonlarida o’sadigan mayda mevali olmadan, uchinchisi O’rta Osiyoda yovvoyi holda o’sadigan olmalardan vujudga kelgan. Madaniy o’simliklarning ikkinchi bir guruhi shu jumladan makkajo’xori, ikki qiirrali arpa, no’xat, zig`ir, bodring, baqlajon, tarvuz, anor va boshqalar har biri bir joyda o’sgan yovvoyi turlaridan tarqalgan. Lekin bu o’simliklarning yovvoyi turlari yo’qolib ktegan. Bunday o’simliklarni monori antik, ya`ni bir tomirdan paydo bo’lgan madaniy o’simliklar deyiladi. SHunday qilib madaniy o’simliklarning kelib chiqish masalalarini to’g`ri xal qilish uchun, ularning yovvoyi ajdotlarini birlamchi tarqalgan joyini yoki xozir ham yovvoyi holda o’sayotgan joylariga xos kontservatiq belgilarini nazarda tutish kerak. Download 27.06 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|