Uliwma pedagogika

Pedagogika jas a`wladti «nege tayarlaw kerek», olardi «qashan u`yretiw lazim» xa`m
«qalay u`yretiw za`ru`r» degen sorawlarg`a juwap beretug`in ilim sipatinda du`n`ya ilimleri 
ishinen belgili orin aldi. Adamzat ja`miyetinde o`sip kiyatirg`an jas a`wladti ta`rbiyalaw, oqitiw,
mag`liwmatli etiw xa`m onin` nizamliqlarin u`yreniw pedagogika iliminin` payina tiydi. Ol ko`p 
waqitlar filosofiya iliminin` quraminda boldi.
Rus alimlari Evropada pedagogikanin` rawajlaniw sag`asin Italiya pedagogi Vittorino da 
Fel`tre, Frantsiya alimi Fransua Rablenin` miynetleri, al pedagogika iliminin` payda boliwin ulli
chex pedagogi ß.A.Komenskiydin` ati menen baylanistiradi. 
Shig`is, Orayliq Aziyada pedagogikanin` payda boliw negizin du`n`ya ilim-pa`nine u`lken
u`les qosip Shig`isti, Orayliq Aziyani pu`tkil ja`xa`nge tanitqan ulli alim pedagoglarimiz 
Xorezmiy, Ferg`aniy, Buxariy, Farabiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug`bek xa`m basqalardin` atlari
xa`m olardin` biybaxa miynetleri menen baylanistirg`animiz duris boladi.
Pedagogikaliq oylar en` da`slep bizin` Eramizg`a shekem jasag`an qul iyelewshilik
ja`miyetinin` ataqli filosoflari Platon (427-347), Sokrat ( 469-399), Aristotel` ( 384-322) xa`m 
Demokrittin` (460-370) miynetlerinde ushirasadi.
Du`n`ya pedagogikasi menen bizin` milliy pedagogikamizdin` payda boliwi, rawajlaniwi 
xa`m qa`liplesiwinde pu`tkil ja`xa`nge tanilg`an Shig`istin`, Orayliq Aziyanin` ulli pedagog
alimlari: Xorezmiy (780-850), Ferg`aniy (IX a`sir), Buxariy (810-869), Farabiy (873-950), 
Beruniy (973-1046), Ibn Sino (980-1037), Ulug`bek (1394-1449) xa`m basqalardin` jazg`an
miynetleri, pedagogikaliq xizmetleri ku`ta` salmaqli boldi.
Batista Oyaniw da`wirinin` oyshillari Vittorino da Fel`tre (1378-1446), F.Rable (1494-
1533), angliya filosofi Dj.Lokk (1632-1704), XVIII a`sirdegi frantsuz ag`artiwshilari J.J.Russo 
(1712-1778), K.A.Gel`vetsiy (1715-1771), D.Didro (1713-1784) xa`m basqalar o`zlerinin` bala
ta`biyati, ta`lim-ta`rbiyanin` maqseti, jollari, qurallari tuwrali baxali pikirleri arqali 
pedagogikanin` rawajlaniwina ku`shli ta`sir jasadi.
Batis Evropada pedagogikanin` payda boliwi ulli ÷ex pedagogi ß.A.Komenskiydin` (1592-
1670) ati menen baylanisli. Onin` jazg`an «Ulli didaktika» (1632) atli kitabi birinshi ilimiy
pedagogikaliq miynet esaplanadi. Sonday-aq pedagogikaliq oylardin` rawajlaniwinda, 
pedagogikanin` qa`lip-lesiwinde Shveytsariya pedagogi I.G.Pestalotsiy (1745-1827) xa`m

---

nemets pedagogi A.Distervegtin` (1790-1866) jazg`an miynetleri, pedagogikaliq xizmeti u`lken

a`xmiyetke iye boldi. 
Rossiyada rus demokratiyaliq pedagogikasinin` irge tasin qalawda V.G.Belinskiy (1811-
1848), A.I.Gertsen (1812-1870), N.G.×ernishevskiy (1828-1889) xa`m V.A.Dobrolyubovlardin` 
(1836-1861) miynetleri ayriqsha. Rus pedagogikasinin` rawajlaniwinda L.N.Tolstoy (1828-
1910), N.I.Pirogov (1810-1881) xa`m basqalardin` shig`armalari xa`m pedagogikaliq xizmetleri 
belgili rol` atqardi. A`sirese rus pedagogi-kasinin` atasi K.D.Ushinskiy (1824-1871)
pedagogikanin` qa`liplesiwine ku`shli ta`sir jasadi, u`lken u`les qosti. «Adam ta`rbiya predmeti 
sipatindi», «Ana tili», «Balalar du`n`yasi» xa`m basqa kitaplarindag`i bayan etilgen
pedagogikaliq ideyalar, metodi-kaliq ko`rsetpeler pedagogika iliminin` mazmunin ja`ne de 
bayitti.
XIX a`sirdin` aqiri xa`m XX a`sirdin` birinshi yariminda sovet pedagogikasi dep atalg`an 
rus koloniyaliq pedagogika-sinin` rawajlaniwinda N.K.Krupskaya (1869-1939), M.I.Ka-linin
(1875-1946), 
A.V.Luna÷arskiy
(1875-1933), 
A.S.Ma-karenko
(1888-1939) 
xa`m
V.A.Suxomlinskiydin` (1918-1970) pedagogikaliq ideyalari menen islegen xizmetleri belgili orin 

iyeleydi.

XIX a`sirdin` aqiri xa`m XX a`sirde O`zbekstanda pedagogika iliminin` rawajlaniwinda 
Abdulla Avloniy (1878-1943), Saidrasul Aziziy (1866-1933), Saidaxmad Siddikiy (1864-1927),
Qori Niyaziy (1897-1970), X.X.Niyaziy (1889-1929) xa`m basqalardin` ashqan mektepleri, 
pedagogikaliq xizmetleri, jazg`an miynetleri, shig`arg`an sabaqliqlari menen metodi-kaliq
qollanbalarinin` a`xmiyeti og`ada ulli boldi. 
Qaraqalpaqstanda XIV—XV a`sirde pedagogikaliq oylardin` rawajlaniw tariyxi shayirlar
Soppasli Sipira jirawdin`, Asan qayg`inin`, Jiyrenshe sheshennin` ta`lim-ta`rbiyaliq pikirleri 
menen baslanadi. Xaliq arasinda shayir xa`m jiraw bolip tanilg`an Dosmambet penen Jiyen
Jirawdin` ta`lim-ta`rbiyaliq ideyalari XVI—XVIII a`sirde Qaraqalpaq-standa pedagogikaliq 
oylardin` rawajlaniwina zor ta`sir jasadi. XIX a`sir Qaraqalpaqstanda pedagogikaliq oylardin`
ku`shli rawajlaniw da`wiri bolip tariyxqa kirdi. Sebebi bul da`wirde pedagogikaliq ideyalarg`a 
bay Ku`nxoja, A`jiniyaz, Berdaq, O`tesh xa`m basqalardin` a`debiy do`retpeleri payda boldi.
XIX a`sirdin` aqiri XX a`sirdin` basinda shayirlar Omar Sugirimbet xa`m Abdiqadir Bekimbet 
ullarinin` a`debiy do`retpelerindegi ruwxiyliq-ag`artiwshiliq, ta`lim-ta`rbiya-liq ko`z-qaraslar
qaraqalpaqstandag`i pedagogikaliq oylardi ja`ne de bayitti xa`m rawajlandirdi. 
1917-1940 jillardag`i S.Ma`jitovtin`
(1869-1938), A.Muw-saevtin` (1880-1936), 
X.Axmetovtin` (1908-1932), Q. A`wezovtin` (1897-1940) a`debiy-pedagogikaliq do`retpeleri,
jazg`an sabaq-liqlari xa`m oqiw-metodikaliq qollanbalari, islegen peda-gogikaliq —
ag`artiwshiliq xizmetleri Qaraqalpaqstanda pedagogika ilimin joqari basqishqa ko`terdi.