Uliwma pedagogika

surdopedagogika (latinsha surdus — geren’, gun’ so‘zinen
aling’an) — esitiwide nuqsani bolg’an balalardin’ ta’lim ta’rbiyasi menen shug‘ullanatug’in 
pa’n; tiflopedagogika (yunonsha tiflos — ko‘r, so‘qir so‘zinen aling’an) —ko‘zi a’zzi
balalardin’ ta’lim-ta’rbiyasi menen shug‘ullanatug’in pa’n; oligofrenopedagogika (yunonsha 
oligos — kem, fren — aql), so‘zlarinnen aling’an, — aqliy ta’repten a’zzi balalardin’ ta’lim-
ta’rbiyasi menen shug‘ullanatug’in pa’n; logopediya (yunonsha logos — so‘z, padeo — ta’rbiya 
so‘zlerinnen aling’an) — awir so’ylew nuqsanlarin u’yreniw, aldin aliw, jog’altiw jollari,
usillarin u’yrgenetugin pa’n. 
1994 jillarda YUNESKO “Arnawli ta’lim za’ru’riyati” atli hu’jjetti tayarlap, onda arnawli
ta’limge mu’ta’j balalar ha’m jaslar ushin ta’limdi sho’lkemlestiriw ha’m qa’liplestiriw 
ma’seleleri ko’rib shiq’ilg’an .Usi ta’lim turindr tiykarg’i orin reabilitatsiya ma’selelerine
ajratilg’an. 
Xu’jjetde: 

«Arnawli

ta’limdi 
arnawli
ja’rdemge 
mu’ta’j
kisilerga 
sho’lkemlestiriwden maqset - fizikaliq yamasa ruxiy rawajlaniwinda nuqsani bar balalar ha’m
o’smirlerdi mustaqil, ha’mme qatari jasaw sharayatinda ja’miyetge tiklew»-, dep aytadi.
Balada nuqsan boliwina qaramay onin’ qolinan keletug’in is tu’rin og’an u’yretip, oqitip,
ta’rbiyalap, ja’miyette o‘z ornin tawip ketiwge ja’rdem beriw - siyasiy reabilitatsiya. 
Rawajlang’an ma’mleketlerde “Arnawli ta’lim za’ru’riyati”atli xujjetke juwap retinde SVR
–Reabilitatsiya sho’lkemi (Sommin.Vased ReabilitatIop) sho’lkemlestirildi. Sholkem nagiranlar 
ja’miyeti, nagiranlar semyalari, den sawliqti saqlaw, miynet ha’m xaliqti siyasiy qorg’aw
ha’mde ka’siplik awqam sho’lkemler wakillerin o‘z ishine qamrab alga’n. 

---

Bunday sho’lkemlerdin’ tiykarg’i maqseti - fizikaliq yamasa ruwxiy rawajlaniwinda

nuqsani bolg’an balalardi qorg’aw, huquqlarin tiklew, , ta’lim-ta’rbiya sistemesin qaliplestiriw, 
ja’miyet ha’m bashiliq diqqatini bul na’rsega qaratiw bolip esaplanadi.
Arnawli ja’rdemge mu’ta’j bolg’an balalar ushin sho’lkemlestirilgen ta’lim sistemesinda 
birinshi na’wbette balanin’ talaplari u’yreniledi, unamli ta’repleri, qa’bileti esapqa alinadi,
kemshilikleri u’yreniledi, Usi ta’lim sistemesinda belgili sharayat jaratiliwi lazim. Buga’n 
modifikatsiya, kompensatsiya, adaptatsiya ,reabilitatsiyalar kiredi. Ma’selen, egerde bala
esitpese, oni esitiw apparati menen ta’minlew; ju’re almasa - nagiranlar arabasinan paydalaniw, 
qolinda a’piwayi qasiq uslay almasa, oni basqa qolay uskene menen ta’minlew ha’m basqalar.
Inklyuziv ta’lim bul arnawli ja’rdemge mu’ta’j balalar ha’m jaslar ushin individuallasqan 
ha’m sharayatqa qarab o‘zgariwshen’ ta’lim sistemasidir. Usi isler a’piwayi, normada
rawajlang’an 
balalar

oqiw
orinlarinda 

a’melge
asiriladi. 
Inklyuziv-jalb
etiw

(vklyusheniye)degen ma’nisti an’latadi, yag’niy fizikaliq yamasa ruxiy rawajlaniwinda nuqsani

bar balalardi sag’lam ten’ doslari menen o’zara bag‘lanip, birgelikte ta’lim aliwi bolip 
esaplanadi. Buni a’melge asiriw ushin ha’r bir balag’a individual jantasiw, nuqsaninan kelip
shiqqan halda belgili ol ushin qolay sharayat jaratiw, kerek bolsa, da’stur ha’m rejeni qisman 
o’zgertiriw ha’m t.b. Anomal bala uyine jaqin, o‘zine qolay jergilikli baqsha yamasa mektepke
qatnaydi. Ol jerde tiykarg’i isti ta’rbiyashi yamasa klass basshisi a’melge asiradi. Xa’r bir 
mektepke shekemgi ta’rbiya orninda yamasa Mektepte arnawli tayarlang’an resurs ta’rbiyashi
bolip, ol topar ta’rbiyashisina ma’slahatlar beredi ha’m ko’meklesedi: arnawli oqitiw 
u’skeneleri, aparatlari menen ta’minlenedi; ata-analar, o‘qitiwshilar menen tusindiriw jumislari
o’tkeriledi: sabaq kestesi, dastu’rge, kerek bolsa , o’zgertiwler kiritwdi, olardi tyikarlap beredi; 
o‘qitiwshilardi ta’jriybesin asiradi, bilim ko’likpesin bayitadi; saw‘liqti saqlaw xizmetlerin
sho’lkemlestiredi, qolay psixologik ortaliqti jaratadi. Fizikaliq yamasa ruxiy rawajlaniwinda 
nuqsani bolg’an balani a’piwayi baqsha yamasa mektepke jaylastiriw integratsiya jolindag’i
birinshi qa’dem. Ta’lim integratsiyasinin’ turli formalari ha’m da’rejelari bar bolg’an. Fizikaliq 
integratsiyada nagiran ha’m sag’lam bala arasindag’i fizikaliq parq ilaji bolg’aninsha
kemeytiriliwi lazim. Bunin’ ushin arnawli klass yamasa bo’lim sho’lkemlestiriliwi mu’mkin. 
Funksional integratsiyada nagiran ha’m sag’lam bala arasindag’i funksional parq ilaji
bolg’aninsha joq etiliwi lazim. Bunin’ ushin arnawli ja’rdemge mu’ta’j balalardi muzika, san’at, 
drammatikaliq do’gerek ha’m sportqa qaratiliwi paydali.
Siyasiy integratsiya siyasiy parqti kemeytiriwge, nagiran ha’m normada rawajlang’an 
balalardi o’zaro doslasiwina, bir birine xu’rmet penen qarawg’a u’ndeydi, normada rawajlang’an
balalardi muruwbetli boliwg’a u’yretedi. Ja’miyet nagiranlarg’a tuwri qatnasta boliwi kerek. 
Konstitutsiyamizdag’i barliq bandlar olar ushin da tiyisli. Ha’r qanday ta’lim integratsiyasi
inklyuziv ta’lim sipatin asiradi. Inklyuziv ta’lim orayinda fizikaliq yamasa ruwxiy 
rawajlaniwinda nuqsani bar bala turadi, og’an ha’r ta’repleme g’amxorliq ko’rsetiledi.
Integratsiyalasqan -birlesken, ajiratip bolmaytug’in bo’limdegen ma’nisti bildiredi. Ha’r 
bir bala ta’limge qaratiliwi lazim. Integratsiyalasqan ja’miyette barlig’i ten’ huquqg’a iye, bul bir
ja’miyet. Inklyuziv ta’lim sebepli ja’miyet integratsiyalasqan ja’miyetke aylanadi.
2001 jilda YUNESKO “Ta’lim ha’mme ushin” da’sturin qabil etedi. Birlesken Milletler
sho’lkemine ag’za bolg’an barliq ma’mleketler, sonnan O‘zbekstan Respublikasi da, usi 
da’sturge imza shekken. Da’stur global, ken’ tu’rde “Ta’lim ha’mme ushin”(Obusheniye dlya
vsex) engiziliwi YUNESKO ta’repinen baslab jiberilidi. O‘zbekstanda «Ta’lim ha’mme ushin» 
milliy da’sturi 2005 jili dekabr ayinda qabil etildi. Usi da’wirden beri oni endiriw jumislari
basqishpa-basqish a’melge ashirilmaqta. Xa’zirgi ku’nde ma’mleket ta’repinen inklyuziv ta’lim 
haqqindag’i xu’jjetlertastiyqlanbaqta, turmisliq za’ru’riyatlardan kelip shiqqan halda turli
ma’mleket emes sho’lkemler shet ellerde bul islerdin’ ahwalin u‘yrenip shig’ip, inklyuziv 
ta’limnin’ ayrim tu’rlerin engizbekte. O‘zbekstanda YUNESKONIN’ ta’lim boyinsha
maslahatshisi ja’rdeminde Respublika ta’lim orayinin’ arnawli ta’lim bo’limi ag’zalari, ”Oila” 
Ilmiy pedagogik orayi, Nagiran perzentli hayallar ja’miyetleri, ”Umr” orayi, ”Ulybki
detyam”halqaro ja’miyetnin’ O‘zbekstandag’i topari (Lorans Mirelett-direktori), ”Umid”orayi, 

---

(Maxmudova N.M-direktor), xalqaro” Opereyshin Mersi” sho’lkemi (direktor-Andreya Vogt),

”Kenes-” sentr reabilitatsii i trudovoy adaptatsii (direktor-Suleyeva M.M.), ”Beguborlik”-siyasiy 
birlespe (baslig’i–AbdubekovaD.N), ”PEGAS-AL-FALAK” orayi (direktor-AminovaV.YU.)
”KRIDI”, ”Feniks”orayi (direktor-Yusupova G.S.Navoi viloyatida), Respublika Siyasiy 
adaptatsiya orayi ha’m basqalar talayg’ana jetiskenliklerge erisip atir.
O‘zbekstanda defektologlardin’ alip barip atirg’an jumislari da diqqatg’a ilayiq. Arnawli 
orinlarda alip barilip atirg’an islerde inklyuziv ta’lim elementleri talay g’ana. Ko’p jillardan beri
uliwma ta’lim beriwshi Mektepke shekemgi ta’rbiya orinlari, Mekteplerde arnawli topar,
klasslar sho’lkemlestirilgen ha’m tabisli o‘z wazipalarin orinlap kelimekte. Ha’r bir
rayondag’i ja’rdemshi miynet ta’limi Mektebi, normada rawajlang’an balalar ta’lim aliwshi 
orinlarda u’lgermewshi oqiwshilar menen jil dawamnida belgili islerdi alip barip atir, olar
ushin arnawli klasslar sho’lkemlestirilgen. Bala u’yine jaqin jaylasqan Mektepke qatnaydi.
Ja’rdemshi ten’lestiriwshi klasslar iskerligi ham inklyuziv ta’lim formalarinnan biri bolip
esaplanadi.

http://fayllar.org