Ultratovush usuli (ultratovushli rasxodometriya)

U l’tratovush nurlatgichlari va qabul qilgichlarida p’ezoelektrik effekt hodisasi ishlatiladi (5.10-rasm).
P ’ezoelektrik xossalarga kvarts kabi kristallik dielektriklar ega
Elektromexanik UT - nurlatgichi teskari p’ezoelektrik effekt ho-disasiga asoslangan va quyidagi elementlardan tashkil topgan (5.11-rasm):
(2) elektrodlarga generatordan (3) o'zgaruvchan kuchlanish berilgLda Plastirifa (1) cho'zffib, siqilib turadi. Chastojalan kuch-lanishning o‘zgarish chastotasiga teng bo‘lgan majbuny tebranishte vuiudga keladi. Bu tebranishlar tashqi muhit zarrachalariga uzatihb, mos chastotali mexanik to‘lqin hosil bo‘ladi. Nurlatgich;
muhit zarrachalari tebranishlarmmg amplitudasi plastinka teb nishlari amplitudasiga teng.
Ultratovushning xususiyatlaridan biri kichik amPht^ tebranishlarda ham katta intensivhkdagi tebramshlami ohsh imkoniyatidir. Chunki shu amplitudada energiya oqimmmg zichhgi chastotaning kvadratiga proporsional bo‘ladi. n | , . -rh
Ultratovush nurlanishining chegaraviy intensivligi nurlatg ch materialining xossalari va ulami ishlatis^ XUSUS^ ^
0 ‘rta chastotali sohada UT ш generatsiya qihshda intensivlik
diapazoni juda keng: IO'14 Vt/sm2 dan 0,1 Vt/sm gacha.
K o‘p maqsadlar uchun nurlatgich y ^ dan <^nisfo mumkin
bo‘lgan intensivliklardan ko‘proq intensivlik kerak bo ladi. Bunday hollarda fokuslash qo‘llaniladi. 5.11-rasmda ultotovushni oleksielasdan yasalgan linza yordamida fokuslash ko‘rsatilgan. u a Ltta intensivlikdagi UT intensivliklarini olish uchun fokuslashning ^nada murakkab usullari qo'Hamladi. 0, 5 M № “ ia suvda
io 5 Vt/sm2 gacha intensivlikdagi ul tratovush olish mumkin.
, Elektromexanik UT-qabul qilgichlarida (5.10-rasm) to V ri p ezoelektrik effekt hodisasi qo‘llaniladi. Bu holda UT toiqinlari ta sirida kristallik plastinkaning(l) tebranishilari yuzaga keladi. Bu tebramshlar natijasida (2) elektrodlarda o‘zgaruvchan kuchlanish hosil bo lib, u (3) qayd qiluvchi sistema tomonidan qabul qilinadi
Ko‘p tibbiy asboblarda ul’tratovush toiqinlari generatorlari bir vaqtmng o'zida qabul qilgich sifatida ham qo‘llaniladi.
О zining fizik mohiyatiga ko‘ra UT tovushdan farq qilmaydi va mexanik toMqin xossalarini namoyon etadi. U tarqalganida muhit zarraehalarining zichlashish va siyraklashish sohalari hosil bo'ladi
UT va tovushning muhitlarda tarqalish tezliklari bir xil (havoda-340 m/s, suvda va yumshoq to‘qimalarda-1500 m/s). Lekin UT nine yuqon intensivligi va kichik uzunligi tufayli qator xususiyatlar vujudga keladi.
UT moddada tarqalganida tovush toMqini energiyasining boshqa turdagi energiya turlariga, asosan issiqlikka, qaytmas o‘tishi
kuzatiladi. Ushbu hodisa tovush yutilishi deb ataladi. Zarrachalar tebranishi amplitudasining kamayishi va yutilish natijasida UT intensivligining kamayishi eksponensial xarakterga ega:
A=A0e'ah I=I0e-2ah (5.3)
bu yerda A, Ao-muhit zarrachalarining modda yuzasida va h-chuqurlikda tebranish amplitudalari; I, Io-UT toiqinlarining mos intensivliklari; a -UT-toiqinning chastotasiga, muhit temperaturasi
va xususiyatlariga bog‘liq boigan yutilish koeffitsiyenti.
Yutilish koeffitsiyenti - tovush to ‘Iqini amplitudasi “e ” marota-
ba kamayadigan masofaga teskari kattalik,
Yutilish koeffitsiyenti qanchalik katta boisa, muhit ultrato-
vushni shunchalik kuchli yutadi.
UT chastotasi ortganida yutilish koeffitsiyenti (a) ortadi.
Shuning uchun UT ning muhitda yutilishi eshitiluvchi tovushning yutilishidan ancha ко ‘p bo ‘ ladi.
Yutilish koeffitsiyenti bilan bir qatorda UTning yutilish xarakteristikasi sifatida yarim yutilish chuqurligi (N) ishlatilib, u a ga teskari kattalikdir (N=0,347/a).
Yarim yutilish chuqurligi (N) shunday kattalikki, bu chuqurlikda UT-to ‘Iqinining intensivligi ikki barobar kamayadi.
Gazlarda, xususan, havoda uPtratovush tarqalganida so‘nadi. Suyuqliklar va qattiq jismlar (ayniqsa monokristallar) ultratovushni yaxshi o‘tkazadi va ularda so‘nish ancha kam boiadi. Masalan, bir xil sharoitlarda suvda UT ning yutilishi havodagiga nisbatan 100 marotaba kam. Shuning uchun o‘rta va yuqori chastotali UT suyuqliklarda va qattiq jismlarda, past chastotali UT esa havo va gazlarda qoilaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Biofizika darslik (M.I.Bazarbayev) 2018
   
2. 
   Internet saytlari:1) https://uz.zahn-info-portal.de/wiki/Ultrasound
   
3. 
   https://dmclinic.uz/ultratovushli-terapiya-bilan-davolash/
   
4. 
   https://uz.wikipedia.org/wiki/Ultratovush_bilan_davolash