Умумий психодиагностика

14-15-mavzu. Shaxs taraqqiyotini davrlarga bo‘lish (4 soat)
Reja:
1. Psixik taraqqiyotni harakatga keltiruvchi kuch muammosi
2. Yosh tushunchasi. Psixologik yosh va psixik rivojlanishni davrlashtirish
3. Insonning hayot yo‘li va hayot tarzi


Psixik taraqqiyotni harakatga keltiruvchi kuch muammosi
Turning rivojlanishidan-filogenezdan farqli ravishda individning taraqqiyoti “ontogenez” tushunchasi bilan ishlatiladi. Bu tushunchani nemis biologi E.Gekkell taqdim etgan. Psixika ontogenezi insonning tug‘ilganidan to umrining yakunigacha davom etadigan uzluksiz rivojlanishi sanaladi.
Psixik taraqqiyot haqidagi masala boshqa so‘z bilan, ya’ni psixik taraqqiyotning harakatga keltiruvchi kuch masalasi orqali psixologiyadagi eng muhim muammolardan bir sanaladi. Uzoq yil davomida olimlar ushbu muammoga yondashgan bo‘lsalarda, ammo yagona bir to‘xtamga kelmadilar. Yosh psixologiyasi –psixologiyaning alohida sohasi bo‘lib, inson taraqqiyotining dalillari va qonuniyatlarini o‘rganadi²³.
Psixik taraqqiyotni belgilovchi ikkita an’anaviy kategoriya mavjud: biologik va sotsial.
“Muhit”, jamiyat taraqqiyotini asosiy belgilovchi roli to‘g‘risidagi tasavvur tarafdorlari mavjud bo‘lib, ular sotsiogenetiklar deb nomlanadi. Ushbu yo‘nalish vakillaridan bir ingliz filosofi Dj. Lokk hisoblanadi. Uning talqinicha bolaning qalbi nimani xohlasa yozish mumkin bo‘lgan toza doskaga (tabula rasa) o‘xshaydi. Olimlar shaxsning har qanday qirrasi shaxs tajribaga bog‘liq, tug‘ma omillar katta ahamiyatga ega emas degan g‘oyani qo‘llab quvvatladilar. Insonning psixik taraqqiyotida ta’lim va tarbiyaning ahamiyati bilan bog‘lovchilar hozirgacha mavjud. Masalan, shaxs nazariyasining “vaziyatlilik” yondashuviga ko‘ra insonlar boshidan pok va pok emas, mehribrn yoki vahshiy, fidoiy va egoist bo‘lmaydilar, ular vaziyatning bosimi ostida tarkib topadilar degan g‘oyaga tayanadilar.
Yuqoridagi yondashuvga qarama-qarshi g‘oyani ilgari surganlar esa fransuz faylasuflari R. Dekart va Jan-Jak Russolardir. Bu yo‘nalish vakillari biologizatorlar hisoblanadilar. Ularning fikricha shaxs taraqqiyotida belgilovchi rolni nasliy, genetik omillar belgilashi ta’kidlanadi. Bola tabiat qonuniyatlariga muvofiq rivojlanadi
Shaxs rivojlanishida har ikkala yondashuvni uyg‘unligini ta’minlovchi qarashlar mavjud bo‘ldiki, bu konvergensiya nazariyasi deb ataladi va V. Shternga tegishli. U psixik taraqqiyot tug‘ma xususiyatlarni va tashqi ta’sirlarni oddiy namoyon bo‘lishi emas, balki ichki imkoniyatlarni taraqqiyotning tashqi shart-sharoitlari bilan o‘zaro konvergensiyasi deb hisobladi.
Konvergensiya nazariyasiga ko‘ra psixik taraqqiyot X – nasliy element va U-muhit elementlari ostida to‘planuvchi jarayon sifatida qaraladi. Bu g‘arb psixologiyasida eng keng tarqalgan konsepsiya sanaladi. Masalan, ingliz psixologi G. Ayzenk 80% muhit ta’sirida , 20% irsiyat ta’sirida aniqlanadi deb hisoblaydi.
Ammo konvergensiya nazariyasi vakillari irsiy omillarning o‘rni muhim hisoblab, muhit nasliy belgilarning tartibga soluvchi ruyobga chiqishini ta’minlovchi sanaydi. Konvernetsiya nazariyasining biologik va sotsial omillarni mexanik qo‘shishidagi cheklanganligi insonning tabiat va jamiyatdagi mohiyatini tushunishga olib kelmadi.
Masalani hal etishga yo‘naltirilgan boshqa bir yondashuv ikki omilning ta’siri bilan bog‘liqlikni psixoanaliz va ko‘pgina neofreydistlarning ishlarida kuzatildi.
Z.Freyd shaxs taraqqiyotini qoniqish va reallik prinsiplariga bog‘liq tushunishga harakat qildi.
Qoniqish olishga intilish jinsiy mayllar bilan bog‘liq bo‘lib, biologik, tug‘ma va tabiiy berilgan bo‘lib, unga intilish ijtimoiy, jamiyatdagi muhit bilan o‘zaro to‘qnash keladi. Reallik prinsipiga ko‘ra inson dunyodagi munosabatlarda namoyon bo‘ladi. Tarbiya tufayli reallik va qoniqish prinsipi ziddiyatga uchraydi. SHunday qilib, ikkala prinsip o‘rtasidagi ziddiyatlar tufayli jamiyat bilan mayllar o‘rtasidagi nizo shaxsning turli instatsiyalari –“Kayvoniy Men” va “U” o‘rtasidagi tafovutda aks etadi. “Kayvoniy Men” o‘zida shaxsning sotsial rollarni o‘zlashtirishi, “U” Tada esa insondagi tabiiy boshlang‘ich manba, chuqur mayllarni ifodalaydi²⁴.
Psixikaning irratsional (aqliy bilish jarayonlaridan tashqari) tarkibiy qismlari bo‘lmish emotsiya, mayl va shu kabilar yordamida shaxs xulqini tahlil qiluvchi nazariya psixodinamika deyiladi. Mazkur nazariyaning yirik namoyondalaridan biri - bu amerikalik psixolog E.Eriksondir. U shaxs rivojini 8 ta davrga ajratadi va ularning har qaysisi o‘ziga xos betakror xususiyatga egadir.