Умумий ўрта таълим мактабларида “Математика” фанини ўқитишда назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлигининг педагогик асослари

Умумий ўрта таълим мактабларида “Математика” фанини ўқитишда назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлигининг педагогик асослари.

Умумий ўрта таълим ўқитувчиларини тайёрлаш сифатини таъминлашда назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосида ўқитишнинг назарий масалалари таҳлил қилинди.

Педагогик назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидада мақсадга йўналганлик ва маъно берадиган «аҳамиятли компонент» ҳал қилувчи роль ўйнайди. Жараён ва натижанинг узвий алоқаси интегратив яхлитликнинг навбатдаги жиддий хусусиятидир. Назарий адабиётлардаги мавжуд маълумотлар таҳлилига кўра, назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосиданинг процессуал ва натижаловчи томонлари ўртасидаги муносабатларни баҳолашда учта позицияни фарқлаш мумкин. Биринчи позицияга кўра, назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосида яхлит бутуннинг тикланиш жараёни. В.Н.Кузьминанинг фикрича, назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосида тушунчаси бирлашиш жараёни ва механизмини, бутун ёки комплекснинг интегратив сифатларни эгаллашидир. Бу ёндашувга кўра тизим тушунчаси бутуннинг объект шаклини, назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосида тушунчаси эса унга олиб борадиган жараённи англатади.

Умумий ўрта таълим ўқитувчиларини тайёрлашда мутахассисликка оид ўқув фанларини назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосида ўрганишда бизнинг назаримизда қуйидаги омиллар тўсқинлик қилади:
1. Ўқув фанларини мазмунан уйғунлаштиришнинг умумдидактик ва услубий имкониятлари аниқланмаганлиги;
2. Ўқув фанлари ва уларнинг мажмуалари орасидаги назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидалаштириш жараёнини ва касбий тайёргарликни такомиллаштириш ҳамда мақбуллаштириш имкониятлари етарли даражада тадқиқ этилмаганлиги;
3. Умумтаълим ва махсус фанлар мазмунини назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидалаш муаммосининг ўрни ва роли ҳамда амалга ошириш йўллари мукаммал таҳлил қилинмаганлиги;
4. Турли ўқув фанлари мазмунини назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидалашни ўрганиш зарурати ва имкониятлари назарий жиҳатдан асосланмаганлиги ва ҳ.к.
Назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидалаш жараёнлари ҳозирги замон илмий билимларининг ўзаро таъсиридан фарқли ўлароқ қуйидаги йўналишларда кечиши мумкин:

• 
  алоҳида олинган фан доирасида ички илмий ривожланиш сифатида;
  
• 
  фанлараро ўзаро алоқадорлик доирасида, яъни бир ёки бир неча соҳалар доирасида;
  
• 
  махсус яхлит илмий билимлар доирасида.
  

Юқорида кўрсатиб ўтилган йўналишлар уйғунлигини интегратив ёндашув сифатида тасаввур этиш мумкин.
Таълим-тарбия жараёнида интегратив ёндашувни тизим ёки мавжуд шаклдаги яхлит объектнинг ички ва ташқи алоқалари, уни ташкил этиш ва бошқариш қонуниятларини билган ҳолда жорий этиш мумкин. Умумий ўрта таълим ўқитувчиларини тайёрлашда интегратив ёндашув мутахассисликка оид билим, иш-ҳаракат усуллари ва шахсий сифат, фазилатлар яхлитлигини таъминлаш учун қўлланилади.
Тадқиқот мақсадига кўра интегратив ёндашув мазмунан туташ алоқадор, мантиқий бир-бирини тақозо зтувчи ва бир-бирини чуқурлаштирувчи ва кенгайтирувчи ўқув фанларини назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидалаш учун қўлланилиб, мукаммал билим, иш-ҳаракат кўникмалари ва шахсий сифатларни таркиб топтиришни назарда тутади.
Ўқув фанлари интегратив курс сифатида масалалар ечимига қаратилган самарадорликни қуйидаги шаклда аниқлашга эътибор қаратади:
1. ўрта таълим ўқитувчиларига ўқитишда назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги курс таркибига кирувчи ҳар бир ўқув фанининг вазифалар ечимини таъминлашдаги роли;
2. ўрта таълим ўқитувчиларига ўқитишда назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги курсни шакллантиришда муҳим ғоя сифатида танлаб олинишининг асослари;
З. ўрта таълим ўқитувчиларига ўқитишда назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги билим иш-ҳаракат усуллари ва шахсий сифат, фазилатларнинг қўлланилиш шароитлари;
4. ўрта таълим ўқитувчиларига ўқитишда назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги курсни ўрганиш методикаси, шакли, методлари, воситалари ва шарт-шароитларини мажмуавий ишлаб чиқиш.
Тизимли, мажмуавий ва интегратив ёндашувларнинг умумийлик жиҳатлари билан бирга ўзига хос фарқлари ҳам мавжуд. Умуман, интегратив ёндашувга тизимли ва мажмуавий ёндашувларнинг натижаси сифатида қараш мумкин.
Ўқув фанларини назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидалашнинг назарий асослари, тамойиллари, назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидага бўлган ёндашув, назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосида йўналишлари, интегратив дастурлар, интегратив дарс, назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидалашган курс моделини яратиш каби педагогик муаммолар ечимига қаратилган амалий натижаларни кутиб қолмоқда. Айни муаммонинг ечимига йўл топиш учун хорижий мамлакатлар иш тажрибасига назар ташлаймиз. Ривожланган мамлакатлар университетлари ва саноат корхоналарининг ўзаро ҳамкорлиги қуйидаги шаклларда амалга оширилади:

• 
  саноат соҳаси билан боғлиқ тадқиқотларни ҳамкорликда амалга ошириш ва уларнинг натижаларидан таълим жараёнида фойдаланиш;
  
• 
  -университетларнинг саноат билан ҳамкорлиги асосида технополисларни ривожлантириш.
  

Таълим, фан ва ишлаб чиқариш назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидаси қуйидаги асосий йўналишларда ривожлантирилиши лозим:
1. Умумий ўрта таълимнинг вертикал бўйича назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидаси:

• 
  умумий ўрта таълим муассасаси, академик лицей – умумий ўрта таълим муассасаси каби назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидалашган таълим муассасаларини ташкил қилиш, шу асосда:
  
• 
  касбий тайёргарлик даражаси юзасидан ташкилий ва методик изчилликни таъминлаш;
  
• 
  тармоқ муаммоларининг ечимини топиш учун мутахассисларни мақсадли тайёрлаш;
  
• 
  мутахассис-кадрлар тайёрлашда олий ва ўрта махсус таълим муассасалари моддий-техник базасидан ҳамкорликда тенг фойдаланиш.
  

2. Умумий ўрта таълимнинг горизонтал бўйича назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидаси:
-рақобатбардош олий маълумотли мутахассис (бакалавр-магистр)лар тайёрлайдиган техника университетлари, ўқув-илмий (умумий ўрта таълим муассасаси-илмий тадқиқот институти), ўқув-илмий-ишлаб чиқариш (умумий ўрта таълим муассасаси-илмий тадқиқот институти-ишлаб чиқариш) ва ўқув-ишлаб чиқариш (умумий ўрта таълим муассасаси-ишлаб чиқариш) бирлашмаларини, шунингдек, малакали ишчи кадрлар тайёрлаш учун касбий-ишлаб чиқариш (касб-ҳунар коллежи-ишлаб чиқариш) бирлашмаларини ташкил қилиш.
Бундай назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидалаш натижасида:

• 
  умумий ўрта таълим мактабларида (айниқса ҳудудларда) педагогик, илмий ва моддий-техник потенциалидан самарали фойдаланишга ва маъмурий-бошқарув харажатларини қисқартиришга олиб келади;
  
• 
  Фанлар Академияси ва тармоқ илмий тадқиқот институтлари ўқув муассасаларидаги таълим жараёни билан ўзаро алоқадорлиги таъминланади;
  
• 
  тадқиқотчилар, педагоглар ва талабалар ҳамкорликда фойдаланиши учун фундаментал тадқиқотларнинг тажриба-синов ва асбоб-ускуналар базаси ривожланади;
  
• 
  таълим жараёни мазмунини бойитадиган фундаментал тадқиқотлар ахборот базаси шаклланади;
  
• 
  умумий ўрта таълимнинг барча босқичларида узоқ муддатли назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидалашган амалиётларни ташкил қилиш имконияти яратилади.
  

3. Умумий ўрта таълимнинг аралаш (вертикал ва горизонтал) назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидаси турли даражадаги рақобатбардош мутахассисларни тайёрлаш учун ўқув-илмий-ишлаб чиқариш базаларини яратиш.
4. Умумий ўрта таълимнинг халқаро назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидаси:

• 
  ривожланган мамлакатлар билан биргаликда бозор ва халқаро муносабатлар доирасида юқори ақлий салоҳиятни талаб қилувчи муҳим соҳалар, экология йўналишлари ва мутахассисликлари бўйича ҳамкорликдаги таълим муассасалари (умумий ўрта таълим муассасалари, ўрта махсус касб-ҳунар таълими муассасалари, малака ошириш ва қайта тайёрлаш марказлари ва бошқалар)ни ташкил қилиш;
  
• 
  иқтидорли ёшларни ишлаб чиқариш саноати тараққий этган, интеллектуал куч даражаси юқори кадрларга бой давлатларнинг етакчи таълим муассасаларида таҳсил олишларини ташкил қилиш;
  
• 
  хорижий таълим муассасалари ва илмий тадқиқот марказлари билан талабалар, магистрлар, тадқиқотчилар алмашинувини йўлга қўйиш мақсадида тўғридан-тўғри алоқа ўрнатиш;
  
• 
  республика таълим муассасаларини халқаро таълимий ва илмий дастурлар ҳамда лойиҳаларда иштирокини таъминлаш.
  

Ривожланган мамлакатлар кадрлар тайёрлашда назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосида жараёнларининг бир неча даражасини қўллаб келмоқдалар. Жумладан, Америка Қўшма Штатларида интеграцион бирламчи вертикал даражаси икки йиллик ва тўрт йиллик коллежларни университетларга бириктириш орқали амалга оширилади. Таълим-тарбия жараёни унверситетларнинг юқори малакали мутахасислари олиб борилади.
Таълим, фан, ишлаб чиқаришнинг иккинчи горизонтал босқичи ҳам хорижий мамлакатларда кенг тарқалган. Америкада йирик-йирик концерн, корпорациялар қошида ўқув марказлари бакалаврларни 6 ой муддат давомида мутахассислик бўйича қайта тайёрлашади. Яъни, умумий дастур бўйича фирма ва корпорацияларнинг ишлаб чиқариш жараёни ва технологияси билан таништирилади. Шу билан бирга, мутахассислик йўналиши бўйича ишлаб чиқариш корхоналарида махсус дастур асосида қайта тайёрланади. Америка университетлари кафедраларида илмий тадқиқот ишлари узлуксиз олиб борилиши сабаб магистрлар таълим билан фан орасидаги интеграцион жараёнларга бевосита қатнашадилар. Касб бўйича эгаллаган кўникмалари асосида магистратура босқичи якунида фан соҳалари бўйича илмий даражалар олиш учун диссертация ҳимояларини ўтказишади.
Германияда дуал (таълим – ишлаб чиқариш) тизими кенг ривожланган. Германия техника университетларида ва олий техника мактабларида таълим илмий тадқиқот ишлари билан бевосита узвийликда ташкил этилади. Олий техника мактаблари ҳам, техника университетлари ҳам илмий даража ва илмий унвонлар бериш ҳуқуқига эга. Олий техника мактабларида фан асослари бевосита амалиёт билан қўшиб олиб борилади.
Япония иқтисодиётининг ривожланиши кўп жиҳатдан таълим, фан ва ишлаб чиқариш назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосидасини амалга оширишга боғлиқ. Япония университетларида дунёдаги мутахассисликларнинг деярли барчаси бўйича кадрлар тайёрланади. Улардаги битирувчиларга илмий тадқиқот ишлари билан шуғулланиши учун имкон яартилади. Натижада, Япония халқ хўжалиги ўзлари яратиб, ишлаб чиқаришга қўллаган технологиялари билан ривожлантирилади. Илғор ишлаб чиқариш технологиялари эксперт учун асосий йўналиш ҳисобланади. Япония университетларида ишлаб чиқариш билан назария билан амалиётнинг ўзаро боғлиқлиги асосида жараёни бир томондан ишлаб чиқариш билан биргаликда илмий тадқиқог ишларини ўтказиш ва улар натижаларини таълим-тарбия жараёнига қўллаш бўлса, иккинчи томондан университет ва ишлаб чиқариш билан яқиндан алоқа технополисларни ривожлантириш орқали амалга оширилади.
Ўзбекистонда «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»нинг амалдаги ижроси давомида фан, таълим, ишлаб чиқариш ва илмий тадкиқот ишлари орасидаги интеграцион жараёнларни янада юқори сифат даражасига кўтариш мақсадида қуйидаги илмий изланишларни амалга ошириш зарур деб ҳисоблаймиз:
1. Фанлар Академияси ва илмий тадқиқот институтлари таълим муассасаларида таълим-тарбия жараёнларида фойдаланиш учун технологик, гуманитар ва педагогик технологияларни яратиш;
2. Умумий ўрта таълим муассасаси ўқувчиларига кичик корхоналар очиш имкониятини яратиш, ишлаб чиқариш технологияларини педагогик технологиялар билан узвий ва узлуксиз боғлиқлигини таъминлаш;
3. Педагогик технологиялар ва ишлаб чиқариш технологияларини бириктирувчи, уйғунлаштирувчи тамойиллар билан таъминлаш. Таълим, илмий тадқиқот ва ишлаб чиқариш муассасалари ўртасидаги интеграцион жараёнлар қуйидаги йўналишларда амалга оширилса ўзининг ижобий натижасини беради:
-касбий мослашувчанлик тамойили: бунда бўлғуси мутахассисларнинг янги технологик ускуналарини ўзлаштириш қобилияти ҳамда мунтазам равишда ўз билим ва малакаларини такомиллаштириб бориш эҳтиёжини тарбиялаш мақсади устувор бўлади. Шунга мувофиқ, таълим мазмунига муайян назарий билимлар мажмуи, малака ва кўникмаларнинг юқори даражада шаклланганлиги, тезкор малака ва кўникмаларни ўрганишни киритиш талаб этилмоқда. Касбий мослашувчанлик нафақат касбий, балки ижтимоий ва психологик жиҳатларни ҳам қамраб олади. У касбий маҳорат асосларини шакллантириш давомида баркамол шахсни тарбиялаб вояга етказиш эҳтиёжини акс эттиради;