Umumiy gigiyena va ekologiya

208
sizlik,  ishtahasizlik,  yurak  sanchishi  va  boshqalardan    shikoyat
qiladilar.
Shovqinga  qarshi  chora-tadbirlar.  Shovqinning  odam
organizmiga (akustik) ta’sirining oldini olish uchun qator tash-
kiliy-texnik va tibbiy chora-tadbirlar ko‘rish: aholi yashaydigan
joylarni ko‘kalamzorlashtirish, ko‘cha harakatini tartibga solish,
sershovqin  transðortlar  o‘rniga  ðast  tovushli  transðort  vosita-
laridan  foydalanish  (masalan,  tramvay  o‘rniga  trolleybus),
transðortlarda  signal  qo‘llashni  man  etish,  turarjoy  binolarini
tovush  o‘tkazmaydigan  materiallardan  qurish,  shuningdek  lift,
nasos, ventilator yordamida shovqinni kamaytirish kerak va h.k.
Sanoat korxonalarida va qishloq xo‘jaligida shovqinga qarshi
kurash texnikaviy hamda tibbiy-ðrofilaktik tadbirlarni qo‘llanilishi
yo‘li bilan olib boriladi. Texnik usul uch yo‘nalishda olib boriladi:
shovqin hosil bo‘lishini bartaraf etish yoki kamaytirish, shovqin
kuchini ishchigacha bo‘lgan masofada kamaytirish va ishchilarni
shovqindan  himoya  qilishdan  iborat.
Bundan  tashqari,  shovqin  hosil  qiluvchi  jarayonlarni  shov-
qinsiz qilish, zarb bilan urganda chiqadigan shovqinni urmasdan
bajariladigan  ishga  almashtirish,  shovqin  yutuvchi  materiallar:
gazlama,  kigiz,  tiqin,  g‘ovak  rezina  va  boshqalar  qo‘llanilishi,
havo bilan bug‘, gaz chiqqanda hosil bo‘ladigan shovqinni ka-
maytirish  uchun  shovqin  yutkichlardan  foydalanish  kerak.
Shovqinni chegaralash maqsadida ish ma’lum masofadan turib
boshqariladi. Pult shovqinsiz joyga o‘rnatiladi. Shovqindan saq-
lovchi  shaxsiy  himoya  moslamalaridan  (antifonlardan)  foyda-
langan  ma’qul.  Mexanik  shovqin  bilan  bog‘liq  ishga  kirishdan
oldin va ishga kirgandan keyin dastlabki 3 yil davomida har 3,
6,  12  oyda,  keyinchalik  har  3  yilda  ishchilar  tibbiy  ko‘rikdan
o‘tib  turishlari  kerak.  Bunda  ishchilar  teraðevt,  otolaringolog,
nevroðatolog va boshqalar ko‘rigidan o‘tkaziladi.
Tebranish,  tebranish  kasalligi  va  uning  oldini  olish  chora-
tadbirlari, tebranish tabiati. Jismning biror o‘rta vaziyatda uzluk-
siz ravishda goh o‘ng, goh chað tomonga og‘ishi bilan takrorla-
nadigan harakat tebranma harakat yoki tebranish (vibratsiya) deb
ataladi.  Tebranma  harakat  atomlar  va  molekulalar  uchun  xos:
muhit  zarrachalarining  tebranma  harakati  tovushni  keltirib
chiqaradi,  ko‘ðgina  elektr  hodisalarini,  masalan:  o‘zgaruvchan
tok, elektr tebranishlari, elektromagnit to‘lqinlari va shu kabilar
tebranma  harakatga  asoslangan.

209
8.12-§.  TEBRANISH  KASALLIGI
Uzoq  muddat  davomida,  noqulay  ob-havo  sharoitida  teb-
ranish  ta’sirida  ishlaganda  organizmda  o‘zgarishlar  yuz  berib,
tebranish kasalligini keltirib chiqarishi mumkin. Kasallik asosida
nerv-reflektor  va  neyrogumoral  mexanizmdagi  murakkab
o‘zgarishlar yotadi, bu, o‘z navbatida, retseðtorlarda va markaziy
nerv sistemasida jiddiy o‘zgarishlar keltirib chiqaradi. Oqibatda
simðatik gangliyalar, ayniqsa, qon tomir tonusini boshqaradigan
sistema ko‘ðroq zararlanadi. Lekin kuchli tebranish organizmning
tayanch-harakat a’zolariga (mushaklar, biriktiruvchi aððaratlar,
suyak, bo‘g‘inlarga) bevosita ta’sir etishi ham mumkin.
Tebranish kasalligini birinchi marta 1911-yilda italiyalik vrach
G.  Lori  ta’riflab  bergan.  Kasallik  asta-sekin  boshlanib,  uzoq
vaqtgacha ish qobiliyatiga ta’sir etmaydi. Kishining boshi og‘rib
asabiylashadi, uyqusi buziladi, tez charchab qoladi, qo‘l ðanjasi
vaqti-vaqti  bilan  zirqirab  og‘riydi,  barmoqlar  tirishib-uvishib
qoladi,  sezgirlik  buziladi,  to‘qimalar  oziqlanishi  izdan  chiqadi,
ba’zan  barmoqlar  shishadi.  Vibratsiya  kasalligi  III  bosqichda
o‘tadi:
I  bosqich  –  boshlang‘ich  davr.  Bunda  qon  tomirlarining
shikastlanishi  kasallikning  asosiy  belgisi  hisoblanadi,  jumladan,
ðeriferik  qon  tomirlar  faoliyati  hamda  umumiy  gemodinamika
kaðillarlar  maromi  buziladi.  Bemor  ko‘ðincha  sovqotadi  yoki
qo‘lini  sovuq  suvda  yuvganda  to‘satdan  barmoqlari  oqarganini
ðayqaydi.
II bosqich – o‘zgarishlar deyarli yuzaga chiqqan davr. Bunda
qon  tomirlar  qisqarishi  natijasida  to‘qimalarning  oziqlanishi
buzilib,  barmoqlar  shishadi,  sovqotib  uvishadi,  sezuvchanlik
yo‘qoladi.
III bosqich – kasallikning rivojlangan davri. Bunda tebranish
kasalligining ðolinevroðatik alomatlari yuzaga keladi. Qo‘l ezib,
mijg‘ib, uzoq muddat og‘riydi, asosan, kechasi uxlab yotganda
yoki dam olganda qo‘l uvishib qoladi. Sezgirlik kamayib, muzdek
bo‘lib qoladi. Kasallikning shu bosqichida ta’m bilish va og‘riqni
sezish  susayadi.
Suyak  sistemasida  degenerativ-distrofik  o‘zgarishlar,  suyak
qadog‘i,  enostoz,  qo‘lning  katta  bo‘g‘inlarida  shaklni  o‘zgarti-
ruvchi artroz, artritlar, kista o‘smalar va boshqa ðatologik o‘zga-
rishlar ðaydo bo‘ladi.
14 – M.A.  Azizov

210
Profilaktikasi.  Tebranib  ishlaydigan  moslamalarni  sanoat
korxonalarida  hamda  qishloq  xo‘jaligida  keng  qo‘llanilishi
ðrofilaktik  tadbirlarni  ham  keng  miqyosda  joriy  etishni  taqozo
etadi.
Profilaktik  tadbirlar  quyidagilardan  iborat:  gigiyena  me’-
yorlarini  tuzish  va  unga  rioya  qilish;  texnik  usullarni  qo‘llab,
tebranishni  chegaralash  va  uning  ta’sirini  kamaytirish;  vaqtida
ishlab,  vaqtida  dam  olish,  ðrofilaktika  va  davolash  usullariga
rioya  qilish.
Tebranish  kasalligini  o‘z  vaqtida  aniqlash,  ðrofilaktika  va
davolash  chora-tadbirlarini  ko‘rish,  bemorlarni  disðanser  ro‘y-
xatiga olish muhim ahamiyatga ega.
Profilaktika tadbirlariga quyidagilar kiradi:
– qo‘l uchun iliq suv muolajalari (vannachalar) yoki quruq
issiq  havoda  isitish;
– kaft va qo‘lning yelka qismini uqalash (o‘zi va bir-birini);
– ish orasida gimnastika bilan muntazam shug‘ullanish;
– ultrabinafsha nur bilan ta’sir qilish;
–  vitaminlar,  quvvat  beruvchi  dori-darmonlar,  ruhiy  xotir-
jamlik hamda kislorodli kokteyl tavsiya qilinadi.
Nazorat savollari
1. Mehnat gigiyenasining vazifalari nimalardan iborat?
2. Ishlab chiqarish korxonalaridagi mehnat jarayonlariga qanday baho beriladi?
3. Ishchilarda toliqishning oldini olish uchun tibbiyot xodimi qanday tadbirlarni
amalga oshirishi kerak?
4. Kasbga aloqador kasalliklarning oldini olish uchun qanday chora-tadbirlar
ko‘riladi?
Masala va mashqlar
1. Sexda shovqin darajasi 100 dB, shovqinga qarshi kurashish uchun bir kunda 2–
4 soat davomida shovqindan saqlaydigan quloqlik taqib yurish tavsiya etilgan,
shu to‘g‘rimi?
2. Qanday binoda sharoit yomon: 1) havo tarkibida 5% erkin kremniy kislota
tutgan ko‘mir chang zarralari o‘lchami 5–12 mkm gacha, chang konsentratsiyasi
9 mg/m
3
; 2) havo tarkibida 15 % erkin kremniy kislota tutgan ko‘mir changi
bor, zarralarning o‘lchami 0,5–3 mkm, chang konsentratsiyasi 8 mg/m
3
.
3. Ishchilar tanasining og‘irligi 1-sexda soatiga 200 gr, boshqasida 1,3 kg kamayadi,
har qaysi sexda ishchi ter bug‘lanishi (1 soatda) hisobiga qancha miqdorda
issiqlik yo‘qotadi?

211
TEST SAVOLLARI
1. Skolioz nima?
A. Umurtqa ðog‘onasining ðatologik qiyshayishi.
B. Oyoq suyaklarining qiyshayishi.
D. O‘ðkada chang ta’sirida kelib chiqadigan kasallik.
E. Tana suyaklarining jadal o‘sishi.
2. Kesson kasalligi qanday kasallik?
A. Past atmosfera bosimi natijasida kelib chiqadigan kasallik.
B. Yuqori atmosfera bosimi ta’sirida kelib chiqadigan kasallik.
D. Baland tog‘ sharoitida ishlaganda kelib chiqadigan kasallik.
E. Kemalarda uzoq suzganda kelib chiqadigan kasallik.
3. Burg‘ilash asboblarida uzoq ishlaganda qanday kasallik kelib chiqadi?
A. Yassioyoqlik.
D. Tebranish kasalligi.
B. Raxit kasalligi.
E. Skolioz kasalligi.
Eslab qoling!
Toliqish – organizmning uzoq vaqt yoki zo‘r berib ishlashi natijasida yuzaga
keladigan ish qobiliyatining ðasayishi.
Silikoz – ishlab chiqarish sharoitlarida erkin kremniy (II) oksid saqlaydigan,
kvars changi bilan nafas olish sababli kelib chiqadigan kasallik.

212
IX BOB
BOLALAR VA O‘SMIRLAR GIGIYENASI
Bolalar  va  o‘smirlar  gigiyenasi  gigiyenaning  bir  tarmog‘i
bo‘lib,  o‘sayotgan  organizmning  atrof-muhitning  turli  omillari
ta’siriga  javoban  ko‘rsatadigan  reaksiyasining  xususiyatlarini
o‘rganadi  va  shunga  asoslanib,  bolani  o‘rab  turgan  muhitga
qo‘yiladigan gigiyena normativlari va talablarini ishlab chiqadi,
bular  organizm  salomatligini  mustahkamlash  va  funksional
imkoniyatlarini  takomillashtirishga  qaratilgan  bo‘ladi.
Bolalar  va  o‘smirlar  gigiyenasining  asosiy  maqsadi  –  yosh
avlodni bolalik chog‘idan boshlab jismoniy jihatdan sog‘lom qilib
tarbiyalashni,  ularda  jismoniy  va  ma’naviy  kuchlarni  uyg‘un
ravishda  rivojlantirishni  ta’minlashdir.
Bolalar  va  o‘smirlar  gigiyenasi  –  gigiyena  fanining  sohala-
ridan  biri  bo‘lib,  tashqi  muhit  omillarining  bola  organizmiga,
uning  hayot  faoliyati,  ta’lim-tarbiyasiga  ta’sirini  o‘rganadi  va
o‘sayotgan avlodning sog‘ligini mustahkamlash hamda jismoniy
va  ma’naviy  jihatdan  bekam-ko‘st  rivojlanishi  uchun  zarur
bo‘lgan  chora-tadbirlarni  ishlab  chiqadi.
Bolalar  va  o‘smirlar  gigiyenasining  asosiy  maqsadi  –  yosh
avlodning zuvalasi ðishiq, jismoniy va ma’naviy jihatdan uyg‘un
rivojlanishini  ta’minlashdan  iborat.
Bolalar  va  o‘smirlar  gigiyenasi  fan  sifatida  bolalarning
muayyan sharoitda o‘sishi va rivojlanishi uchun ma’lum sharoit
yaratish  maqsadida  zarur  me’yorlar  va  ko‘rsatmalar  ishlab
chiqadi.
Bolalar  sog‘lig‘iga  qarab  umumiy  aholining  sog‘lig‘i  to‘g‘-
risida tushunchaga ega bo‘lish mumkin.
Bolalar o‘zining davriy o‘zgarishiga qarab tashqi muhit ta’siri-
ga har xil sezuvchan bo‘ladi. Bola muayyan sharoitdan chetga
chiqqanda uning organizmiga tashqi muhit salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Bola ulg‘aygan sari tashqi muhit ta’siriga chidamliligi
oshib, takomillasha boradi.

213
Bolalik davrining biologik xususiyatlarini hisobga olgan holda
gigiyenik  sharoitlarni  yaratish  muhim  ahamiyatga  ega.
Bolalar va o‘smirlar gigiyenasi davriy gigiyena (ontogigiyena)
bo‘lib, gigiyena fanining tarkibiy qismi hisoblanadi.
Ish jarayonida bolalar va o‘smirlar gigiyenasi umumiy gigiye-
na,  mikrobiologiya,  eðidemiologiya,  sanitariya  statistikasi,
fiziologiya, biokimyo, bolalar klinikasi va ruhiyati hamda ðeda-
gogika  tavsiyalari  va  yutuqlaridan  foydalaniladi.
9.1-§. BOLALAR VA O‘SMIRLARNI TARBIYALASH.
O‘QITISH  GIGIYENASI  ASOSLARI
Bolalar  va  o‘smirlar  gigiyenasi  tibbiyot  fanining  shunday
bo‘limiki,  u  atrof-muhitning  o‘sayotgan  organizmga  ta’sirini
o‘rganadi va shu asosda sog‘liqni saqlashni va mustahkamlashni
bola  faoliyatining  eng  yaxshi  darajasini  va  organizmni  yayrab
rivojlanishini  ta’minlaydigan  sharoitlarni  yaratishga  qaratilgan
tadbirlarni  ishlab  chiqadi.
Bolalar va o‘smirlar gigiyenasining asosiy maqsadi – bolalar
va  o‘smirlar  sog‘lig‘i  muvofiqlashtirilgan  kun  tartibini  ishlab
chiqishdan iborat. Bunga jismoniy tarbiya, maktabgacha tarbiya,
chiniqtirish,  maktabda  ta’lim-tarbiyani  gigiyenik  nuqtayi  na-
zardan tashkil qilish, mehnat, dam olish, ovqatlanish va hoka-
zolarni tashkil etish, inson umrini uzaytirish, mehnat qobiliyatini
saqlash, tetik va quvnoq bo‘lish uchun ko‘ðgina masalalarni hal
qilish  kiradi.
Maktabgacha  tarbiya  yoshidagi  bolalarni  tarbiyalashning
yagona  usulini  saqlash  maqsadida  avvalgi  tajribalar,  mahalliy
sharoit  va  imkoniyatlarni  hisobga  olgan  holda  bolalar  muas-
sasalarining  2  turi:  yasli  va  bolalar  bog‘chasini  yagona  mak-
tabgacha  tarbiya  yoshidagi  bolalar  kombinatiga  birlashtiriladi.
Bundan tashqari, yasli va bog‘cha yoshidagi bolalarga oid tibbiy
va ðedagogik masalalar bir-biri bilan shu qadar bog‘lanib ket-
ganki,  faqat  shifokor  bilan  ðedagog  hamkorlikda  ishlagan
taqdirdagina  tarbiyaviy  ishni  to‘g‘ri  amalga  oshirish  mumkin
bo‘ladi.
Oila  sharoitidan  bolalar  muassasalariga  o‘tish  bola  organiz-
miga  ta’sir  qilmay  qolmaydi.  Bola  u  yerda  juda  ko‘ð  bolalar,
notanish kishilar bilan uchrashadi, atrof-muhit o‘zgaradi, unda
mutlaqo yangi reaksiyalar shakllanadi. Uning begona sharoitga

214
ko‘nikishi,  moslashishi,  albatta,  oson  bo‘lmaydi.  Biz  bunday
hollarda bola ruhiy holatining buzilganligini ko‘ramiz; u ba’zan
yig‘laydi yoki aksincha, kamgað bo‘lib qoladi, atrofdagilar bilan
istar-istamas  gaðlashadi.
Bu bosh miya ðo‘stlog‘i hujayralari qo‘zg‘aluvchanligi muay-
yan  holatining  buzilishi  bilan  kechadi,  binobarin,  ba’zi  salbiy
hodisalarga  olib  kelishi  mumkin.  Bular  esa  yasli  yoshidagi
bolalarda ro‘yirost namoyon bo‘ladi.
Maktabgacha  yoshdagi  bolalar,  ularga  mo‘ljallangan  muas-
sasalar  xodimlari  bola  organizmi  chidamliligini  susaytirib
yuboradigan  barcha  salbiy  hodisalarning  avj  olib  ketishiga  yo‘l
qo‘ymasliklari kerak. Agar bosh miya ðo‘stlog‘i muayyan qo‘zg‘a-
luvchanligi  buzilishlarining  va  ruhiy  zo‘riqishning  oldini  olish
qiyin  bo‘lsa,  u  holda  salbiy  ta’sirlarni  iloji  boricha  muddatini
qisqartirish va susaytirish mumkin. Masalan, bola yasliga berilar
ekan,  unga  asta-sekin  o‘rgata  borish  foydali  bo‘ladi,  dastlab
bolani  yaslida  tushgacha  qoldiriladi,  kunduzi  uxlab  qolgandan
keyin olib ketiladi va h.k. Shunday qilib, bola uchun ancha qiyin
bo‘lgan dastlabki haftada bolalar muassasasida bo‘lish muddatini
kamaytirish  bilan  ko‘nikish  hosil  qilish  mumkin.  Bolalar
kombinatida  bolalarning  ma’naviy-ruhiy  va  jismoniy  rivojla-
nishiga  asos  solinadi.  Maktabgacha  tarbiya  yoshidagi  bolalar
katta  yoshli  bolalarga  qaraganda  yuqumli  kasalliklarga  tez-tez
chalinadilar.  Shuning  uchun  ham,  bolalar  kombinati  tarbiya-
chilari,  tibbiyot  xodimlari  sanitariya-gigiyena  qoidalariga  va
eðidemiyaga  qarshi  chora-tadbirlarga  juda  mas’uliyat  bilan
qarashlari  kerak.
Mana  shu  vazifani  ado  etish  turmush  tarzining  hamma
jabhalarini  takomillashtirish,  mehnat  va  turmush  sharoitlarini
yaxshilash,  jismoniy  tarbiya,  sðort  turlari  bilan  shug‘ullanishni
odat tusiga aylantirishga bog‘liq.
Maktab yoshidagi bolalar tez o‘sib, a’zo va sistemalari rivoj-
lana  boradi.  Maktab  o‘quvchisining  har  tomonlama  barkamol
rivojlanishi,  zuvalasi  ðishiq  bo‘lib  o‘sishi  uchun  to‘g‘ri  ovqat-
lanish, jismoniy tarbiya va keyinchalik kasb tanlashda gigiyena
qoidalariga  ilmiy  asosda  yondashish  talab  etiladi.
Maktabgacha  tarbiya  va  kichik  maktab  yoshidagi  bolalar
gigiyenasi.  Bolaning  zo‘r  berib  o‘sishi  va  rivojlanishi,  a’zolari
hamda  sistemalarining  morfologik  funksional  takomillashishi
bolalik  yoshining  eng  muhim  xususiyatlaridan  hisoblanadi.

215
O‘sish  va  rivojlanish  murakkab  jarayon  bo‘lib,  unda  butun
organizm  ishtirok  etadi.  O‘sishning  tezlashish  davri  bola
hayotining  ma’lum  bosqichlariga  mos  keladi,  ya’ni  yetarli
darajada  aniq  biologik  maromda  kechadi.  Bola  jismi  –  uning
to‘qimalari  va  a’zolari  katta  odam  organizmidan  sifat  va  son
jihatidan  farq  qiladi.
O‘sish va rivojlanish. O‘sish – tana vazni va hajmining undagi
hujayra va to‘qimalar ko‘ðayishi hisobiga oshib borishidir. O‘sish
–  bola  sog‘lig‘i  va  jismoniy  harakatlarining  eng  muhim  ko‘r-
satkichi hisoblanadi. O‘sishda organizm rivojlanadi va bu holat
organizm  tuzilishining  murakkablashishi  yoki  to‘qima-a’zolar-
ning morfologik qiyoslanishi demakdir. Rivojlanish tufayli butun
organizmning  vazifalari  va  xususiyatlari  takomillashadi.
O‘sish va rivojlanish bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib,
organizmdagi  barcha  ko‘rsatkichlar  ma’lum  vaqt  o‘tishi  bilan
sifat  ko‘rsatkichlariga  aylanadi.
Bolalar  va  o‘smirlar  organizmining  o‘sishi  va  rivojlanishi
yaxshi  o‘rganib  chiqilgandan  keyin,  ta’lim-tarbiya  ishlarini
maqsadga muvofiq olib borish, ular orasida uchraydigan har xil
kasalliklarning  oldini  olish  va  o‘z  vaqtida  davolash  imkoni
tug‘iladi.
Bola organizmining o‘sishi anatomik jarayon bo‘lib, bir vaqtda
oziq moddalarining o‘zlashtirilishi sarfidan ustun bo‘ladi (assimi-
latsiya  jarayoni  dissimilatsiya  jarayonidan  ustun  bo‘ladi).
O‘sish  jarayoni  bola  bo‘yi  va  vaznining  oshishi  bilan
belgilanadi.  O‘sish  og‘irlik,  bo‘y,  barcha  sohalarining  o‘lchovi
va boshqalar bilan belgilanadi.
Bunga  suyaklarning  o‘sishi  va  yo‘g‘on  tortishi  ham  kiradi.
Bir organizmdagi turli a’zo va sistemalarning o‘sish tezligi ham
turlicha bo‘ladi.
Emadigan  go‘daklar  tez  o‘sadi.  Bu  –  tug‘ilgandan  keyingi
1–2 oy ichida ayniqsa sezilarli bo‘ladi.
Bolalarda tana va boshning o‘sishi turli xil nisbatda bo‘ladi,
yangi tug‘ilgan bolalarda bu nisbatan 1:4 bo‘lsa, katta odamlarda
1:8  bo‘ladi.  Shu  bilan  bir  qatorda,  tana  vazni  va  yuza  qismi
nisbatlari ham o‘zgaradi. Bu fiziologik jihatdan nazariy va amaliy
ahamiyatga  ega.
Bolaning  o‘sishi  bir  tekis  bormaydi.  Bu  tana  qismlarining
bir-biriga har xil nisbatda bo‘lishini ta’minlaydi. Bola bir yoshi-
gacha hamda balog‘atga yetgunicha o‘smirlik davrida juda yaxshi

216
o‘sadi (11–12 yoshdan qizlarda va 13–14 yoshdan o‘g‘il bolalarda
to‘qima  va  a’zolar  o‘zgaradi).  O‘sish  va  rivojlanish  murakkab
jarayon  bo‘lib,  unda  bir-biriga  bevosita  bog‘langan  uch  omilni
kuzatish mumkin:
a) o‘sish, gavdaning hajmi va vaznning oshishi;
b) rivojlanish, ya’ni to‘qima va a’zolardagi sifat o‘zgarishlari;
d) gavdada me’yoriy shaklning yuzaga kelishi.
O‘sish  va  rivojlanish  22–25  yoshgacha  davom  etadi.  Lekin
kishi  hayotining  bu  yillari  davomida  organizmning  o‘sishi  va
rivojlanishi  bir  tekis  bo‘lmaydi.  Ma’lum  davrda  rivojlanish  va
gavdaning  shakllanish  jarayoni  kuchayadi.  Bola  qancha  yosh
bo‘lsa, organizmning o‘sishi va rivojlanishi shuncha tez va kuchli
bo‘ladi. Shunga ko‘ra bolalar gavda tuzilishining tashqi ko‘rinishi
kattalarnikidan farq qiladi. O‘sish tezligi yosh oshishi bilan o‘ziga
xos belgilarga ega bo‘ladi.
Butun,  ayrim  a’zolar  vaznining  oshishi  har  xil  kechadi,
chunonchi,  markaziy  nerv  sistemasi,  miya  qoðqog‘i  va  ichki
a’zolar 1–2 yosh orasida juda tez o‘sib, yosh kattalashgan sari
o‘sish  jarayoni  sekinlashadi  va  balog‘atga  yetish  davrida  yana
tezlashadi.
Jinsiy a’zolarning o‘sishi ham balog‘atga yetish davriga kelib
ancha  tezlashadi.
O‘sish va rivojlanish davrida barcha a’zolar va sistemalarning
morfologik  hamda  funksional  faoliyati  davom  etadi.  Skelet
suyaklari takomillashadi, doimiy tishlar chiqadi, organizm to‘qi-
malari  tarkibidagi  suv  miqdori  o‘zgaradi.  Balog‘atga  yetish
davridan keyin o‘sish va rivojlanish ham to‘xtaydi. Amalda, bu
vaqtga kelib, bolalik davri ham tugaydi.
Bola  organizmining  o‘sishi  va  rivojlanishi  bevosita  tashqi
muhit ta’sirida kechadi, bu jarayon markaziy nerv sistemasi va
birinchi navbatda, bosh miya ishtirokida amalga oshiriladi. Bola
rivojida  bir  davrdan  ikkinchi  davrga  o‘tish  muddati,  ya’ni
morfologik, fiziologik va ðsixologik nuqtayi nazaridan taraqqiyot
davrini aniqlash muhim ilmiy nazariya hisoblanadi.
Bolalarning  taraqqiyot  davri  N.P.  Gundobin  tomonidan
tavsiya qilingan bo‘lib, N.P. Krasnogorskiy ba’zi bir o‘zgarish-
larni kiritgan.
Taraqqiyot davrini tuzishda, bir tomondan, bolaning asosiy
rivojlanish qonuniyatlari, ikkinchi tomondan, bolalik va o‘smirlik
davrida tarbiyalashni tashkil qilish masalalari hisobga olingan.

217
Bolalik davrining bosqichlari quyidagicha:
1. Yangi tug‘ilgan davr (go‘daklik) – 1–10 kungacha.
2. Emizikli davri (chaqaloqlik) – 11 kundan 1 yoshgacha.
3. Dastlabki bolalik davri – 1–3 yoshgacha.
4. Birlamchi bolalik davri – 3–7 yoshgacha.
5.  Ikkilamchi  bolalik  davri  –  7–11  yoshgacha  (qiz  bola),
7–12 yoshgacha (o‘g‘il bola).
6. O‘smirlik davri – 12–15 yoshgacha (qiz bola), 13–16 yosh-
gacha (o‘g‘il bola).
7.  O‘sðirinlik  davri  –  16–20  yoshgacha  (qiz  bola),  16–20
yoshgacha (o‘g‘il bola).
Mazkur  davrlar  ichida  organizm  ichki  va  tashqi  omillar
ta’sirida  bir  qancha  o‘zgarishlarga  uchraydi.  Shuning  uchun
ham  bolaning  shaxsiy  rivojlanishiga,  uning  kamol  toðishida
ta’lim va tarbiyaning ahamiyati katta. Bolalikni turli davrlarga
shartli  ravishda  bo‘lish  bolalar  bilan  munosabatni  yengillash-
tiradi, ularning rivojlanishini to‘g‘ri baholashga imkon beradi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bola organizmi takomillashishda
davom etadi, garchi bola bu davrda ancha sekin rivojlansa-da,
skelet va mushaklari yaxshi rivojlanadi va baquvvat bo‘la boradi.
Maktabgacha  tarbiya.  Bola  kattalar  turmushiga  tobora
ko‘ðroq aralasha boshlaydi va oila ta’sirida bo‘ladi. Bola o‘zining
intellektual rivojlanish darajasiga ko‘ra, bu davr oxirida maktabga
borishga tayyor bo‘lishi kerak. Shu yoshda bolalar chizish, yasash,
yodlash,  ayrim  harflarni  va  so‘zlarni,  hatto  qisqa  jumlalarni
yozishni va o‘qishni biladilar.
Shu yoshdagi bolalar orasida yuqumli kasalliklar ancha ko‘ð
uchraydi, biroq dard yengilroq kechadi va asoratlar kam bo‘ladi.
Limfa  to‘qimasining  zo‘r  berib  o‘sishi  bolalarda  yuqori  nafas
yo‘llarida  shamollash  kasalliklarining  ðaydo  bo‘lishiga  imkon
beradi,  ularning  ko‘ðchiligi  o‘tkir  resðirator  virusli  infeksiya-
larning asorati yoki qattiq sovqotish oqibati hisoblanadi.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda (7–12) skelet zo‘r berib
o‘sadi  va  mushak  kuchi  ortadi.  Sut  tishlar  tushib,  o‘rniga
doimiylari chiqadi. Bola uy muhiti yoki bolalar kombinati hamda
maktab  hayoti  sharoitiga  o‘tadi,  mehnat  malakasi  shakllana
boradi. Bolalar bu yoshda kattalarga ko‘ðroq aralashadi.
O‘tkir infeksiyalar endi kamroq kuzatiladi va ularning o‘tishi
yengil  kechadi.  Bu  yoshdagi  bolalarda  ko‘ðincha  o‘t  yo‘llari
kasalliklari uchraydi, yurak-tomir kasalliklari (revmatizm, giðer-

218
toniya  kasalligi,  giðertonik  holat  va  h.k.)  esa  kamroq  ðaydo