Umumiy gigiyena va ekologiya

kerakligini ta’kidlaydi. Ibn Sino mikroblar yuqumli kasalliklarni
keltirib chiqaruvchi va tarqatuvchilari ekanligini Lui Pasterdan
8 asr oldin isbotlab berdi.
Ibn Sino organizmning turli kasalliklarga chalinmasligi uchun
chiniqtirish,  shaxsiy  gigiyena  tartib-qoidalariga  rioya  qilish
lozimligini  ta’kidlagan.
Abu Ali ibn Sino tib ilmini rivojlantirish bilan birga, kasal-
liklarning oldini oluvchi, odamni muhofaza qiladigan tadbirlar,
ya’ni ðrofilaktika amallaridan keng foydalanishni tavsiya qilgan.
Avvalo, buyuk tabib insonning ðokizaligi, tabiatning musaffo va
so‘limligi, ovqatlanishning rejaliligi, hammom, jismoniy tarbiya-
ning zarurligini  ravon izohlab berdi.
O‘zbekiston  Resðublikasida  gigiyena  fanining  rivojlanishiga
o‘zining  serqirra  faoliyati  bilan  ulkan  ulush  qo‘shgan  olimlar
qatoridan A.Z. Zohidov, S.N. Bobojonov, K.S. Zoirov va bosh-
qalar o‘rin olgan.
A.Z. Zohidov – ko‘ð qirrali gigiyenist olim, tibbiyot fanlari
doktori,  ðrofessor,  Tibbiyot  fanlari  akademiyasining  muxbir
a’zosi, O‘zbekiston va Qoraqalðog‘istonda xizmat ko‘rsatgan fan
arbobi.  U  kommunal  gigiyena  fanining  asoschisi  hisoblanadi.
A.Z.  Zohidov  120  dan  ortiq  ilmiy  asar,  uslubiy  ko‘rsatma  va
monografiyalar  muallifidir.

12
K.S. Zoirov – ðrofessor, O‘zbekiston va Qoraqalðog‘istonda
xizmat  ko‘rsatgan  shifokor,  fan  arbobi.  U  230  dan  ortiq  ilmiy
maqolalar, darslik va qo‘llanmalar muallifi.
1.3-§. EKOLOGIYA HAQIDA TUSHUNCHA
Fan-texnika  taraqqiyoti  jamiyat  va  tabiatning  o‘zaro  mu-
nosabatida  sifat  jihatidan  yangi  bosqichni  boshlab  berdi.  Bu
bosqich  tabiiy  boyliklarni  g‘oyatda  ko‘ð  o‘zlashtirish,  sayyo-
ramizdagi  mavjud  resurslardan  misli  ko‘rilmagan  darajada
foydalanish bilan tavsiflanadi.
Fan-texnika  taraqqiyoti  ilgari  ma’lum  bo‘lmagan  texnik  va
texnologik vositalarni yuzaga keltirdi. Inson fan-texnika taraq-
qiyoti  natijasida  tabiatga  munosabat  borasida  yangi  bosqichga
ko‘tarildi,  natijada  u  o‘ziga  ilgari  bo‘ysunmagan  ko‘ðgina
kuchlarni jilovlab oldi.
Fan va texnikaning shiddatli taraqqiyoti, insonning tabiatiga
ta’sir ko‘rsatish doirasi va miqyosining kengayganligi natijasida
tabiiy  muhitda  qator  salbiy  o‘zgarishlar  ro‘y  berdi.  Bunday
o‘zgarishlar oqibatida hayotning moddiy asoslariga ðutur yet-
moqda,  atrof-muhit  jamiyat  hayot  faoliyati  uchun  yaroqsiz
holatga  kelib,  sayyoramizning  tanazzulga  uchrash  xavfi  tu-
g‘ilmoqda.
Ekologiya muammosi hozirgi kunda «Asr mavzusi»ga ayla-
nib,  jahon  jamoatchiligining  diqqat  markazida  turibdi.  Ishlab
chiqarish jarayonlari oqibatida atrof-muhitning ifloslanishi faqat
kelgusi  avlodlar  uchun  emas,  balki  hozirgi  avlod  uchun  ham
ijtimoiy halokat ekanligi yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Inson-
ning  tabiat  boyliklaridan  foydalanish  imkoniyatlari  kengayib,
sanoat ishlab chiqarishining jadal rivojlanib borishi bilan birga,
uning  tabiat  va  atrof-muhitga  zararli  ta’siri  ham  ortib  bor-
moqda.
Keyingi  100  yil  ichida  insoniyat  energetika  boyliklarini
1000 barobar ko‘ðaytiradi, buning oqibatida esa tabiatga jiddiy
va uzoqqa cho‘ziladigan salbiy ta’sir o‘tkazadi. Fan-texnika ta-
raqqiyoti  davomida  bu  ko‘rsatkichlar  yana  ham  o‘sadi.  Rivoj-
langan  mamlakatlarda  tovar  va  xizmatlarning  umumiy  hajmi
har  15  yilda  2  baravarga  ortishi  bilan  birga,  atmosferani,  suv
havzalarini,  tuðroqni  bulg‘ovchi  xo‘jalik  faoliyati  miqdori  ham
2 baravar ko‘ðayib bordi.

13
«Ekologiya»  atamasi  yunoncha  «oykos»  (yashash  joyi)  va
«logos»  (ta’limot,  fan)  so‘zlaridan  olingan.  Ekologiya  mustaqil
fan  sifatida  XIX  asrda  yuzaga  keldi.  Ammo  uning  ekologiya
deb atalib, umumiy lug‘atga kirishi faqat oxirgi 10 yillikka to‘g‘ri
keladi.
Ekologiyaning  asosiy  vazifalarini  quyidagicha  belgilash
mumkin:
–  hayotning  tashkil  toðish  qonuniyatlarini,  shu  jumladan,
tabiat  tizmalari  va  umuman  biosferaga  antroðogen  ta’sir
munosabati bilan shu qonuniyatlarni tadqiq etish;
– tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini
yaratish, xo‘jalik faoliyati ta’sirida tabiatda ro‘y berishi mumkin
bo‘lgan  o‘zgarishlarni  oldindan  bilish,  biosferada  kechadigan
jarayonlarni  boshqarish  va  inson  yashaydigan  muhitni  saqlab
qolish;
–  ðoðulatsiyalar  miqdorini  tartibga  solish;
–  agrosanoat  komðleksida  kimyoviy  vositalarni  mumkin
qadar kamroq qo‘llashni ta’minlaydigan chora-tadbirlar tizimini
ishlab  chiqish;
–  buzilgan  tabiiy  tizimlarni  qayta  tiklash,  shu  jumladan,
foydalanilmay tashlab qo‘yilgan qishloq xo‘jalik ekin maydonlari,
yaylovlar hosildorligini tiklash, suv havzalarini tozalash va boshqa
ekotizimlarni  talab  darajasiga  keltirish;
– biosferaning etalon standartini saqlash;
–  muhit  sifatini  saqlash  va  yaxshilashga  oid  texnikaviy,
huquqiy, tashkiliy boshqaruvning istiqbolga mo‘ljallangan, ðiro-
vard  maqsadi  aholi  salomatligi  darajasi  va  turmushi  sifatini
ko‘tarish  bo‘lgan  tadbirlar  majmuyini  takomillashtirish;
– yakka tartibda tanlash tizimini tashkil etish, odatiy bo‘l-
magan  sharoitlarda  yangi  o‘zlashtirilgan,  sanoat  va  aholi  zich
yashaydigan  joylarda  mehnat  qiluvchilarning  moslashuvini
tezlashtiruvchi vositalarini iqlim-geografik xususiyatlarini hisobga
olgan holda ishlab chiqish;
– xavfli tibbiy voqea-hodisalar va texnikaviy majmualar bu-
zilishi  natijasida  odamlarning  nobud  bo‘lishiga  va  ularning
salomatligiga  zarar  yetkazmaslik  yo‘llarini  qidirib  toðish;
–  ekologik  ongni,  ekologik  madaniyatni  tarbiyalash  antro-
ðoekologiya ta’limi tizimini shakllantirish va ommaviy axborot
vositalarining  bu  boradagi  ishini  faollashtirish.

14
EKOLOGIYA VA TABIATNI MUHOFAZA QILISH BO‘YICHA
 O‘ZBEKISTON RESÐUBLIKASI QONUNLARI VA
 ÐREZIDENT FARMONLARI
KONSTITUTSIYA
 O‘zbekiston Resðublikasi Konstitutsiyasi, 1992-yil 8-dekabrda
qabul qilingan. – T.: Adolat, 1999.
«O‘zbekiston Resðublikasi Konstitutsiyasiga o‘zgartirishlar va
qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida», 2003-yil 24-aðrel. Xalq so‘zi.
2003-yil 25-aðrel.
KODEKSLAR
«Jinoyat kodeksi», 1994-yil 22-sentabr. – T.: Adliya vazirligi,
2001.
«Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks», 1994-yil 22-sen-
tabr. – T.: Adolat, 1998.
«Mehnat kodeksi», 1995-yil 21-dekabr. – T.: Adolat, 1999.
«Fuqarolik kodeksi», 1995-yil 21-dekabr va 1996-yil 29-av-
gust. – T.: Adolat, 1996.
«Soliq kodeksi», 1997-yil 24-aðrel. – T.: Adolat, 1999.
«Yer kodeksi», 1998-yil 30-aðrel. – T.: Adolat, 1999.
«Uy-joy kodeksi». – T.: Adolat, 1999.
«Shaharsozlik  kodeksi»,  2002-yil  4-aðrel.  Xalq  so‘zi,
2002-yil  5-aðrel.
QONUNLAR
«Mulkchilik to‘g‘risida», 1990-yil 31-oktabr// O‘zbekistonning
yangi qonunlari, 1-son, 1991.
«Kooðeratsiya  to‘g‘risida»,  1990-yil  14-iyun//  O‘zbe-
kistonning yangi qonunlari, 3-son, 1992.
«Davlat mustaqilligi to‘g‘risida», 1991-yil 31-avgust // O‘zbe-
kistonning  yangi  qonunlari,  2-son,  1992.  t/  «Korxonalar
to‘g‘risida». – T.: Adolat, 2000.
«Ijara to‘g‘risida», 1991-yil 19-noyabr. – T.: Adolat, 2000.
«Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida».
– T.: Adolat, 1991.
«Tabiatni  muhofaza  qilish  to‘g‘risida»,  1992-yil  9-dekabr//
O‘zbekistonning yangi qonunlari, 7-son, 1993.

15
«Davlat  sanitar  nazorati  to‘g‘risida»,  1992-yil  3-iyul//
O‘zbekistonning yangi qonunlari, 6-son, 1993.
«Suv  va  suvdan  foydalanish  to‘g‘risida»,  1993-yil  6-may//
O‘zbekistonning yangi qonunlari, 8-son, 1994.
«O‘zbekiston Resðublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida»,
1993-yil 6-may// O‘zbekistonning yangi qonunlari, 8-son, 1994.
«Alohida  muhofaza  etiladigan  tabiiy  hududlar  to‘g‘risida»,
1993-yil 7-may// O‘zbekistonning yangi qonunlari, 8-son, 1994.
«Mahalliy  davlat  hokimiyati  to‘g‘risida»,  1993-yil
2-sentabr// O‘zbekistonning yangi qonunlari, 9-son, 1995.
«Yer  osti  boyliklari  to‘g‘risida»,  1994-yil  23-sentabr//
O‘zbekistonning yangi qonunlari, 10-son, 1995.
«Konsessiyalar  to‘g‘risida»,  1995-yil  30-avgust//  O‘zbekis-
tonning yangi qonunlari, 11-son,  1996.
«O‘zbekiston  Resðublikasining  xalqaro  shartnomalari
to‘g‘risida»,  1995-yil  22-dekabr//  O‘zbekistonning  yangi
qonunlari, 12-son, 1996.
«Atmosfera  havosini  muhofaza  qilish  to‘g‘risida»,    1996-yil
27-dekabr// O‘zbekistonning yangi qonunlari, 15-son, 1997-y.
«Ta’lim  to‘g‘risida»,  1997-yil  29-avgust//  O‘zbekistonning
yangi qonunlari, 17-son, 1998.
«Jamiyatda  tarixiy  madaniyatni  yuksaltirish  milliy  dasturi
to‘g‘risida», 1997-yil 29-avgust// O‘zbekistonning yangi qonun-
lari, 17-son, 1998.
«Oziq-ovqat  mahsulotining  sifati  va  xavfsizligi  to‘g‘risida»,
1997-yil 30-avgust// O‘zbekistonning yangi qonunlari, 17-son, 1998.
«Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  to‘g‘risida»,  1997-yil
29- avgust //O‘zbekistonning yangi qonunlari, 18-son, 1998-y.
«O‘simlik  dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish
to‘g‘risida»,  1997-yil  26-dekabr//  O‘zbekistonning  yangi
qonunlari, 18-son, 1998.
«Hayvonot  dunyosini  muhofaza  qilish  va  undan  foydalanish
to‘g‘risida»,  1997-yil  26-dekabr//  O‘zbekistonning  yangi
qonunlari, 18-son, 1998.
«Qishloq xo‘jalik kooðerativi (shirkat xo‘jaligi) to‘g‘risida»,
1998-yil 30-aðrel//O‘zbekiston Resðublikasining Yer kodeksi va
qishloq xo‘jaligiga oid qonun hujjatlari. – T.: Adolat, 1999.
«Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida», 1998-yil 30-aðrel// O‘zbekiston
Resðublikasining  Yer  kodeksi  va  qishloq  xo‘jaligiga  oid  qonun
hujjatlari. – T.: Adolat, 1999.

16
«Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida», 1998-yil 30-aðrel//O‘zbekiston
Resðublikasining  Yer  kodeksi  va  qishloq  xo‘jaligiga  oid  qonun
hujjatlari. – T.: Adolat, 1999.
«Chet  el  investitsiyalari  to‘g‘risida»,  1998-yil  30-aðrel
//O‘zbekistonning yangi qonunlari, 19-son, 1998.
«Davlat  yer  kadastri  to‘g‘risida»,  1998-yil  28-avgust
//O‘zbekistonning yangi qonunlari, 19-son, 1998.
«Xo‘jaIik  yurituvchi  subyektlar  faoliyatining  shartnomaviy-
huquqiy bazasi to‘g‘risida», 1998-yil 29-avgust//O‘zbekistonning
yangi qonunlari, 20-son, 1998.
«Bankrotlik to‘g‘risida», 1998-yil 29-avgust//O‘zbekistonning
yangi qonunlari, 20-son, 1998.
«Fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»,
(yangi  tahriri),  1999-yil  14-aðrel//  O‘zbekistonning  yangi
qonunlari, 21-son, 1999.
«Uy-joy  mulkdorlarining  shirkatlari  to‘g‘risida»,    1999-yil
15-aðrel//O‘zbekistonning yangi qonunlari, 21-son, 1999.
«O‘rmon  to‘g‘risida»,    1999-yil  15-aðrel//O‘zbekistonning
yangi qonunlari, 21-son, 1999-y.
«Giyohvandlik vositalari va ðsixotroð moddalar to‘g‘risida»,
1999-yil  19-avgust//O‘zbekistonning  yangi  qonunlari,  22-son,
2000.
«O‘zbekiston Resðublikasining davlat chegarasi to‘g‘risida»,
1999-yil 20-avgust //O‘zbekistonning yangi qonunlari, 22-son,
2000.
«Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli
favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida», 1999-yil
20-avgust//O‘zbekistonning yangi qonunlari, 22-son, 2000.
«Tadbirkorlik  faoliyati  erkinligining  kafolatlari  to‘g‘risida»,
2000-yil  25-may//Oliy  Majlis  Axborotnomasi,  2000,  J\fe5–6,
140-m.
«Ekologik eksðertiza to‘g‘risida», 2000-yil 25-may// O‘zbekis-
tonning yangi qonunlari, 23-son, 2001.
«Davlat kadastrlari to‘g‘risida’. 2000-yil 15-dekabr// O‘zbe-
kistonning yangi qonunlari, 24-son, 2001.
«Chiqindilar  to‘g‘risida»,  2002-yil  5-aðrel//Xalq  so‘zi,
2002- yil 6-aðrel.
«Yer  osti  boyliklari  to‘g‘risida».  Yangi  tahrirda,  2002-yil
13-dekabr. Xalq so‘zi, 2003-yil 23-yanvar.

17
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI FARMONLARI VA
VAZIRLAR MAHKAMASINING QARORLARI
«Yerlardan  samarali  foydalanishni  oshirish  to‘g‘risida»gi
1994-yil  24-noyabrdagi  Prezident  farmoni.
«Yerlardan  samarali  foydalanishni  oshirish  chora-tadbirlari
to‘g‘risida»gi  1994-yil  29-noyabrdagi  575-sonli  Vazirlar  Mah-
kamasining  qarori  (1995-y.  11-aðrel  va  1995-y.  26-dekabrdagi
o‘zgartirishlar  bilan).
«O‘zbekiston  Resðublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  huzuridagi
geodeziya,  kartografiya  va  davlat  kadastri  bosh  boshqarmasi
faoliyatini  tashkillashtirish  to‘g‘risida»,  1996-yil  31-yanvardagi
44-sonli  Vazirlar  Mahkamasining  qarori.
«Buxoro neftni qayta ishiash zavodi atrofida yashil voha tashkil
etish to‘g‘risida», 1997-yil 31-dekabrdagi 581-sonli Vazirlar Mah-
kamasining  qarori.
«Yer  resurslari  davlat  qo‘mitasini  tashkil  etish  to‘g‘risida»,
1998-yil  24-aðreldagi  Vazirlar  Mahkamasining  qarori.
«O‘zbekiston Resðublikasida davlat yer kadastrini joriy qilish
to‘g‘risida», 1998-yil 31-dekabrdagi 543-sonli Vazirlar Mahka-
masining  qarori.
«1999–2005-yillarda  O‘zbekiston  Resðublikasida  atrof-
muhitni muhofaza qilishning davlat dasturi to‘g‘risida», 1999-yil
20-oktabrdagi  469-sonli  Vazirlar  Mahkamasining  qarori.
DAVLAT BOSHQARUV ORGANLARINING NIZOMLARI,
 QARORLARI VA  YO‘RIQNOMALARI
«O‘zbekiston  Resðublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  huzuridagi
Geodeziya,  kartografiya  va  davlat  kadastri  bosh  boshqarmasi
to‘g‘risidagi  Nizom»,  1996-yil  31-yanvardagi  44-sonli  Vazirlar
Mahkamasining  qaroriga  1-ilova.
«Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi to‘g‘risidagi Nizom»,
1992-yil 26-aðreldagi 232/1-sonli O‘zbekiston Resðublikasi Oliy
Majlisining  qarori  bilan  tasdiqlangan.
«FoydaIi qazilma yotqiziqlari maydonlarida qurilishlar uchun
ruxsat berish tartibi to‘g‘risidagi Nizom», 1997-yil 13-yanvardagi
20-sonli  Vazirlar  Mahkamasining  qaroriga  1-ilova.
«O‘zbekiston Resðublikasida alohida muhofaza etiladigan tabiiy
hududlarda  davlat  kadastrini  olib  borish  tartibi  to‘g‘risidagi
2 – M.A.  Azizov

18
Nizom», 1998-yil 10-martdagi 104-sonli Vazirlar Mahkamasining
qaroriga  ilova.
«O‘zbekiston  Resðublikasi  Yer  resurslari  davlat  qo‘mitasi
to‘g‘risidagi  Nizom»,  1998-yil  27-iyuldagi  314-sonli  Vazirlar
Mahkamasining  qaroriga  2-ilova.
«O‘zbekiston Resðublikasi tuðroq bonitirovkasi ishlarini olib
borish va ma’lumotlarni tasdiqlash tartibi», 1999-yil 18-maydagi
732-sonli Vazirlar Mahkamasining qarori//O‘zR Qishloq va suv
xo‘jaligi vazirligi hamda Yer resurslari davlat qo‘mitasining yer
tuzish,  yerdan  foydalanish  va  yer  kadastriga  oid  rahbariy  huj-
jatlari.
1.4-§. EKOSAN, EKOLOGIYA VA SALOMATLIK
XALQARO  JAMG‘ARMASI
«EKOSAN»  ekologiya  va  salomatlik  Xalqaro  jamg‘armasi
1992-yili Ta’sischilar konferensiyasida tashkil qilingan bo‘lib, u
notijorat, nodavlat (nohukumat) tashkilot hisoblanadi.
Jamg‘arma  faoliyatidagi  konseðsual  asoslar:
Ekologiya  va  salomatlik,  fan,  madaniyat,  tibbiyot  va  ishlab
chiqarishni  faoliyatining  asosiy  mezoni  sifatida  qarash.
O‘rta  Osiyoda  mintaqaviy  biosferaning  bo‘linmasligi,  yax-
litligi  tamoyili  asosida  iqtisodiy-ekologik  tizimni  shakllantirish.
Ekologiya va salomatlik muammolari – Xalqaro hamkorlikning
bosh ustuvor yo‘nalishidir.
Asosiy maqsadlari
Muhim ekologik muammolarni har taraflama o‘rganish, ilmiy
konseðsiya  ishlab  chiqish  va  ularni  o‘rganishning  ustuvor
yo‘nalishlarini aniqlash maqsadida davlat va nodavlat idoralari,
xalqaro tashkilotlar, olimlar hamda mutaxassislarning kuchlarini
birlashtirishga  ko‘maklashish.  O‘rta  Osiyoda  ilmiy  asoslangan
ekologik  siyosatning  shakllanishida  ishtirok  etish.
Ekologik yo‘nalishdagi jamoatchilik fikrlarini tashkil qilishda
faol ishtirok etish. Ekologik tafakkur va madaniyatni tarbiyalash.
Faoliyat yo‘nalishlari
Atrof-muhitni  muhofaza  qilish  masalalari.
Sog‘lom turmush tarzi, ekologiya, sanitariya-gigiyena bilim-
lari va kasallikning oldini olishni targ‘ib qilish.

19
Ekologik ta‘lim-tarbiya va aholini atrof-muhit holati haqida
xabardor qilish. Ekologik halokat mintaqasida yashovchi aholiga
tibbiy  maslahatlar  berish,  davolash,  kasallikning  oldini  olish
borasida  va  insonðarvarlik  yordamlari  ko‘rsatish.  Ekologiya  va
aholi  salomatligini  saqlashning  dolzarb  muammolari  bo‘yicha
xalqaro  anjumanlar,  uchrashuvlar,  seminarlar,  simðoziumlar
o‘tkazish. Ekologik inqirozga uchragan mintaqalardagi ijtimoiy-
ekologik holatni o‘rganish va uni yaxshilash bo‘yicha hamkorlik
choralarni ko‘rish maqsadida xalqaro missiya tashkil qilish.
Gumanitar  hamkorlik  masalalari  bo‘yicha  xalqaro  tashki-
lotlar, moliya institutlari, xorijiy komðaniyalar bilan aloqa o‘rna-
tish.  Tabiatni  muhofaza  qilish  faoliyati  va  biznesni  ekologiya-
lashtirishda  boshqaruvning  iqtisodiy  uslubini  joriy  etish.
Ekoturizmni  rivojlantirish.
Amalga oshirilayotgan loyiha va
dasturlar
«Ekologiya  va  salomatlik  kunlari»  (aholining  keng  qatlami
ishtirokida ko‘kalamzorlashtirish, obodonlashtirish, atrof-muhitni
muhofaza qilish, sanitariya-gigiyena va targ‘ibot-tashviqotga oid
tadbirlarni  bosqichma-bosqich  amalga  oshirish  borasidagi
tadbirlar  majmuyi).
«EKOSAN» Salomatlik ðoyezdi» (ekologik nosoz mintaqada
yashovchi  aholiga  tibbiy  davolash-maslahat  va  insonðarvarlik
yordamlari ko‘rsatish). «Kasallikning oldini olish va salomatlik»
(kasallik haqida ogohlantirish, idoralararo va tarmoqlarga tegishli
loyihalarni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish orqali sog‘-
lom turmush tarzi yaratishni o‘rgatish va targ‘ib qilish). «Poli-
seðt», «Gematogen», «Filtrlar», «Mikrel» (insonðarvarlik yordami
doirasida aholini va ijtimoiy obyektlarni dezinfeksiyalash vositasi,
ichimlik suvini tozalovchi va uning sifatini yaxshilovchi mosla-
malar,  davolash-oziqlantiruvchi  ðreðaratlari)  bilan  ta’minlash.
TEO «EKOSAN» (Talabalar Ekologiya Otryadlari – talaba-
yoshlarni  aholi  yashash  joylarida,  mahallalarda,  korxona  va
tashkilotlar  hududlarida  sanitariya-gigiyena  va  kommunal-
foydalanish  borasidagi  tartibbuzarliklarni  aniqlash  va  u  yerda
tartib o‘rnatish ishlariga ommaviy holda jalb etish).
«Mash’al-EKOSAN» (ekologiya muammolari bo‘yicha ilmiy-
nazariy  radiodasturlar  sikli).

20
«Intermed»  –  Xalq  tabobati  markazi»  (aholi  orasida  xalq
tabobati asoslarini tushuntirish va amalga oshirish).
«EKOSAN»  dorixonalari  va  dorixona  do‘konlari  (dori-
darmon ðreðaratlari va ekologik toza qishloq xo‘jalik mahsulotlari
savdosini  amalga  oshirish).
«SES-EKOSAN» (korxonalar, idoralar hamda savdo obyekt-
larining sanitar holati va tabiatni muhofaza qilish qonunchiligiga
rioya  qilinishi  yuzasidan  Hukumat  sanitariya-eðidemiologiya
xizmatining jamoatchilik bilan hamkorlikdagi nazoratini o‘tka-
zish). «Ayol va ekologiya» (ayollarning oiladagi o‘rnini ko‘tarish,
jamoatchilik faoliyatida hamda turarjoylarda, shuningdek, o‘sib
kelayotgan  yosh  avlodni  sanitar-gigiyenik  va  ekologik  mada-
niyatini yuksaltirish va tarbiyalashda ularning faolligini oshirishga
yo‘naltirilgan  tadbirlar  majmuasi).
«Toza suv» (loyihalashtirish, qurilish va suv tozalash insho-
otlarini  sarmoyalashda  ko‘maklashish).
«Toza havo» («DAN-EKOSAN» – avtomobildan chiqayotgan
zaharli  gazlarni  tekshirish  bo‘yicha  Davlat  avtomobil  nazorati
bilan  hamkorlikda  amalga  oshiriladigan  tadbirlar).
«Ekoturizm»  (Buyuk  iðak  yo‘li  bo‘ylab  ekologik  turizmni
rivojlantirish).
«EKOSAN» tarkibi. Jamg‘arma 14 mintaqaviy va 200 tuman
(shahar)  bo‘limlariga  ega.  Korxonalar,  tashkilotlar  va  o‘quv
muassasalarida  qariyb  2,5  million  jamg‘arma  faollarini
birlashtirgan  15  mingdan  ortiq  «EKOSAN»  boshlang‘ich  tash-
kilotlari mavjud. Bir qator xorijiy mamlakatlarda (AQSH, Ger-
maniya, Yaðoniya, Shveytsariya, Pokiston, MDH mamlakatlari)
Jamg‘arma bo‘limlari tuzilgan. Jamg‘arma tarkibida «EKOSAN»
Toshkent  klubi  (mashhur  Rim  klubining  o‘ziga  xos  filiali),
jurnalistlar,  ayollar,  faxriylar,  yoshlar  uyushmalari,  «Ekosan-
inform»  matbuot  markazi  faoliyat  yuritmoqda.
Nazorat savollari
1. Gigiyena fanining rivojlanish tarixini ayting.
2. O‘rta Osiyoda gigiyena qanday  rivojlangan?
3. Ekologiyaning ma’nosi nima? Vazifalari nimalardan iborat?
4. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha Prezidentning qaysi farmonlarini va
O‘zbekiston Respublikasi qonunlarini bilasiz?
5. Ekosan, ekologiya va salomatlik xalqaro jamg‘armasining asosiy maqsad va
yo‘nalishlari nimalardan iborat?
6. Jamg‘arma qaysi loyiha va dasturlarni amalga oshiryapti?

21
II BOB
HAVO GIGIYENASI
2.2-§.  HAVO  MUHITINING  GIGIYENIK
AHAMIYATI
Havoning  inson  salomatligi  uchun  ahamiyati  g‘oyat  katta.
Qadim  zamon  mutafakkiri  Giððokrat,  inson  salomatligi  va
kasalliklari uni o‘rab turgan tashqi muhit – havo, suv, tuðroq
kabilarning xarakteriga bog‘liq, degan edi. F.F. Erisman iborasi
bilan aytganda, odam nafas oladigan havodagi kimyoviy tarkib
va  fizik  xossalarning  o‘zgarishi  uning  organizmidagi  garmonik
muvozanat, ya’ni salomatligini osongina buzishi mumkin. Havo
muhitining  roli  quyidagilardan  iborat:  havo  organizmga  zarur
kislorodni yetkazib beradi, moddalar almashinuvining gazsimon
mahsulotlarini qabul qiladi, termoregulatsiya jarayonlariga ta’sir
ko‘rsatadi.
Quyosh radiatsiyasi odam organizmiga turlicha, shu jumladan,
shifobaxsh  ta’sir  ko‘rsatadi,  shu  bilan  birga  u  odamga  zararli
ta’sir  ko‘rsatadigan  zaharli  (toksinli)  moddalar  va  mikroblar
(zararli  gazlar,  muallaq  holatdagi  mexanik  zarrachalar,  turli
mikroorganizmlar)  uchun  rezervuar  hisoblanadi.
Atmosfera  havosining  kimyoviy  tarkibi  va  uning  gigiyenik
ahamiyati. Yer yuzasiga tegib turadigan havo qatlami (troðosfera)
kimyoviy  tarkibiga  ko‘ra  gazlarning  mexanik  aralashmasidan
iborat. Atmosfera havosining asosiy tarkibiy qismi quyidagicha:
azot  (78%),  kislorod  (21%  atrofida),  uglerod  (IV)  oksid
(0,03–0,04%), suv bug‘lari, inert gazlar, ozon, vodorod ðeroksid
(1% atrofida).
Tibbiy  yo‘l  bilan  kelib  chiqadigan  doimiy  aralashmalarga
kimyoviy  va  biologik  jarayonlar  natijasida  hosil  bo‘ladigan