Umumiy gigiyena va ekologiya

birikmalar, radioaktiv moddalar bilan ifloslangan suvdagi baliq-
larni iste’mol qilganda zaharlanish mumkin.
7. Tuðroq – qishloq xo‘jalik mahsulotlari – odam. Kimyoviy
tarkibi  buzilgan  tuðroqda  yetishtirilgan  qishloq  xo‘jalik  mah-
sulotlari iste’mol qilinganda zararli ta’sirlanish mumkin.
8.  Pestitsidlar,  radioaktiv  moddalar  bilan  zararlangan  yem-
xashak  berib  boqilgan  hayvonlarning  suti  va  go‘shti  turli
kasalliklarni  keltirib  chiqarishi  mumkin.
3.2-§. TUPROQNING TUZILISHI VA UNING
GIGIYENIK  AHAMIYATI
Tuðroq kattaligi bir necha mikrondan santimetrlargacha qattiq
jinslardan tashkil toðib, donadorligi, sochilib turishi, g‘ovakligi
bilan sifatlanadi.
Tuðroqning  katta-kichikligi  0,1  dan  3  mm  gacha  bo‘lishi–
qumtuðroqning  asosini  tashkil  qiladi.
Tuðroq  tarkibida  90%  qum,  10%  loy  bo‘lsa  –  qumloq,
10–30% loyligi – soztuðroq, 50% dan ortig‘i loy bo‘lsa – loy
tuðroq deyiladi. Tuðroqning g‘ovakligi uning donadorligiga bog‘-
liq, tuðroq qancha mayda bo‘lsa, g‘ovakligi shuncha kam bo‘ladi.
G‘ovak tuðroq havo va suvni singdiruvchanligi bilan farqla-
nadi. Tuðroq havosi bilan atmosfera havosi orasidagi bog‘liqlik
sanitariyaviy ahamiyatga ega. Toza tuðroq tarkibida ko‘ð miq-
dorda  uglerod  (IV)  oksid,  suv  bug‘i  va  kislorod  bo‘ladi.  Iflos-
4 – M.A.  Azizov

50
langan  tuðroq  tarkibida  0
2
  yetishmasligi  natijasida  ammiak,
vodorod, boshqa gazlar yig‘ilishi mumkin. Chunki g‘ovak tuð-
roqda biokimyoviy jarayonlarning aerob usulda ro‘yobga chiqishi
gigiyenik  jihatdan  bexavotir  hisoblanadi.
3.3-§.  TUPROQNING  EPIDEMIOLOGIK
AHAMIYATI
Tuðroq  tarkibidagi  organik  birikmalar  mikroorganizmlar
yordamida chiritish xususiyatiga ega. Yer kurrasining bir-biridan
farqlanuvchi barcha qit’alari tuðrog‘i tarkibida har xil mikroblar
bo‘lib,  ularning  miqdori  1  g  tuðroqda  yuz,  ming,  hatto
milliongacha yetishi mumkin. Hatto cho‘l mintaqasida 1 g namsiz
qumtuðroq  tarkibida  1  milliongacha  mikrob  bo‘lishi  mumkin.
Yerning yuza qismida  1 sm dan 10 sm gacha mikroblar qatlami
bo‘lib, chuqurlashgan sari mikrob miqdori kamayib boradi.
Bakteriyalar  tuðroqda  ko‘ðayishiga  qarab  3  turga  bo‘linadi:
kuchli, o‘rtacha, kuchsiz.
Mikroblar  faoliyatida  mexanik  ta’sirdan  tashqari,  tuðroq-
ning  harorati  ham  katta  ahamiyatga  ega  bo‘ladi.  Aholi  yasha-
maydigan  joylarda  tuðroq  saðrofitlarga  boy  bo‘ladi.
Sðora hosil qilmaydigan ðatogen mikroblar, asosan, odamlar
najasi,  murdalar,  hayvon  chiqindilari,  oqava  suvlar  tushadigan
tuðroqlarda  ko‘ð  uchraydi.  Bunday  mikroblar  tuðroqda  o‘ziga
qulay  sharoit  toða  olmagani  tufayli  (noqulay  harorat,  kam
namlik,  tuðroqdagi  mikroorganizmlarning  antagonistik  ta’siri
va  boshqalar)  qirilib  ketadi  yoki  o‘zining  virulentligini  o‘zgar-
tiradi. Lekin qirilib ketguncha qulay sharoitga tushsa, o‘zining
ðatogen faoliyatini ko‘rsatishi mumkin. Patogen mikroorganizm-
larning  tuðroqda  uzoq  vaqt  yashab,  sðora  hosil  qiluvchilari
guruhiga kuydirgi, botulizm va gazli gangrenaning qo‘zg‘atuvchi-
lari  kiradi.  Kasallik  jarohatlangan  joyga  shu  kasallikni  qo‘z-
g‘atuvchilari bilan ifloslangan tuðroq tushishi oqibatida vujudga
keladi.
Kuydirgi  tayoqchalari  tuðroqqa  shu  kasallik  bilan  og‘rigan
hayvonlarning  ajratmalari,  o‘limtiklar,  shuningdek,  teri-kon
zavodlari  hamda  jun  yuvadigan  joylardan  chiqadigan  oqava
suvlardan tushishi mumkin. Kuydirgi bakteriyalarining sðoralari
tuðroqda o‘n yillab yashaydi. Kuydirgi sðorasi bilan ifloslangan
o‘tni  yegan  qoramolga  kuydirgi  yuqishi  mumkin.

51
Kasallik  qo‘zg‘atuvchi  gijjalar  (gelmintozlar)  ko‘ðincha  o‘z
rivojlanish  bosqichlarini  tuðroqda  o‘tkazadi,  bunda  tuxum
voyaga yetadi. Odam ichidagi bir dona urg‘ochi askarida 24000
gacha tuxum qo‘yishi va ular keyinchalik najas bilan tashqariga
chiqishi  mumkin.  Yer  sathida  askarida  tuxumi  namgarchilik
bo‘lmaganda, quyosh nuri ta’sirida 7 soatdan 5 kun ichida o‘lsa,
2,5–10  sm  chuqurlikda  o‘z  faoliyatini  bir  yilgacha  saqlashi
mumkin.  Tuxumning  yetilishi,  sharoitga  qarab,  10  kundan
15  kungacha  cho‘ziladi.  Tuxumda  hosil  bo‘lgan  chuval-
changsimon  embrion  suv  yoki  ovqat  bilan  organizmga  tushib,
alohida  jinsga  aylanadi.
Nisbiy namligi yuqori, iqlimi iliq yoki issiq bo‘lgan sharoitda
ro‘zg‘or  chiqindilarini  o‘z  vaqtida  tegishli  joylarga  olib  ketil-
masligi natijasida askaridoz va trixotsefallez kasalliklari tez tarqalib
ketishi mumkin. Lekin quruq va jazirama issiq iqlim sharoitida
yoki  shimolning  juda  sovuq  yerlarida  gijjalar  tuxumi  tuðroqda
qirilib ketadi, shu sababli bu yerlarda aholi orasida gijja  kasalligi
ko‘ð  uchraydi.
Tuðroq  va  o‘simliklar  tarkibida  lentasimon  gijjalar  bo‘lgan
najas  bilan  ifloslanishi  shu  o‘simlikdan  oziqlangan  qoramol  va
cho‘chqalarning kasallanib, keyinchalik aholi o‘rtasida teniarin-
xoz va tenioz kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘lishi mumkin.
O‘zbekiston  iqlimi  sharoitida  o‘z  vaqtida  yig‘ishtirib  olib
ketilmagan,  yig‘ilib  qolgan  chiqindilar  ichak  kasalligini  ðaydo
qiluvchi mikroblarning tuðroqda tez ko‘ðayishi va aholi orasida
yuqumli kasalliklarning tarqalishiga sabab bo‘lishi mumkin.
1-jadvalda patogen mikroblarning tuðroqda yashash muddati
keltiriladi.
Yaxshi  obodonlashtirilmagan  yoki  tozalash  ishlari  ko‘ngil-
dagidek  tashkil  etilmagan  aholi  yashaydigan  joylarda  tuðroq
organik  moddalar  chirishi  natijasida  atmosfera  havosini  iflos
qiladigan sassiq hidli gazlar hosil bo‘ladi.
Organik  moddalarga  boy  bo‘lgan  tuðroq  ðatogen  mikroor-
ganizmlar uchun ozuqa muhiti hisoblanadi. Tuðroqning ðatogen
mikroflorasi  yer  yuzasi  va  yerosti  suvlari,  kemiruvchilar  va
tuðroqdan  ko‘tarilgan  chang  orqali  tarqalishi  mumkin.
Fan-texnika taraqqiyoti, kimyo va atom energetikasi rivojla-
nishi  tufayli  tuðroqning  zararli,  kimyoviy  va  radioaktiv  mod-
dalar bilan ifloslanish darajasi tobora ortib bormoqda. Qishloq
xo‘jaligida ðestitsidlar bilan, asosan, tuðroq ifloslanadi. Turg‘un

52
zaharli  moddalar  va  izotoðlik  xususiyatini  uzoq  saqlaydigan
radioizotoðlar tuðroqda to‘ðlanib borib, yerosti suvlari va o‘sim-
liklarga,  ular  bilan  birga  yoki  oziq-ovqat  orqali  (uy  hayvon-
larining  go‘shti  yoki  suti  orqali)  odam  organizmiga  tushishi
mumkin. Bundan tashqari, kimyoviy ifloslangan narsalar tuðroq-
dagi biologik jarayonlarga, sabzavotlar, boshoqli va boshqa o‘sim-
liklarning organoleðtik xossasi hamda tarkibiga salbiy ta’sir etishi
mumkin.
3.4-§. TUPROQNING  KIMYOVIY  TARKIBI  VA
GEOKIMYOVIY  ENDEMIYA
Tuðroq  tarkibida  D.I.  Mendeleyev  davriy  sistemasiga  ki-
ruvchi  barcha  kimyoviy  elementlar  mavjud  bo‘lib,  biosferaga
mikroelementlarning tushishiga har xil omillar, jumladan, mete-
oreologik,  eroziya  yo‘nalishi,  biologik  va  antroðogen  (tashqi
muhitning  sanoat  chiqindilari  bilan  ifloslanishi)  sharoit  ta’sir
qiladi.
Tashqi  muhit  kimyoviy  tarkibining  o‘zgarishi  organizmda
biologik o‘zgarishlar sodir bo‘lishiga, jumladan, endemik kasal-
liklarning  ko‘ðayishiga  olib  keladi,  bunday  geografik  hududlar
biogeokimyoviy  o‘lkalar  deb  ataladi.
Toshkent viloyatining tog‘li hududlari havosi tarkibida (rangli
metall bo‘lgan joylarda) Zn, PI, Cu ruxsat etiladigan miqdordan
ko‘ð  bo‘lishi  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlari  tarkibiga  ham  ta’sir
etadi.
k
il
l
a
s
a
K
k
il
l
a
s
a
K
k
il
l
a
s
a
K
k
il
l
a
s
a
K
k
il
l
a
s
a
K
i
h
c
v
u
t
a
‘
g
z
‘
o
q
t
a
d
d
u
m
a
h
c
a
t
r
‘
O
t
a
d
d
u
m
a
h
c
a
t
r
‘
O
t
a
d
d
u
m
a
h
c
a
t
r
‘
O
t
a
d
d
u
m
a
h
c
a
t
r
‘
O
t
a
d
d
u
m
a
h
c
a
t
r
‘
O
)
a
t
f
a
h
(
t
a
d
d
u
m
l
a
m
i
s
k
a
M
t
a
d
d
u
m
l
a
m
i
s
k
a
M
t
a
d
d
u
m
l
a
m
i
s
k
a
M
t
a
d
d
u
m
l
a
m
i
s
k
a
M
t
a
d
d
u
m
l
a
m
i
s
k
a
M
)
y
o
(
i
h
u
r
u
g
z
o
fi
t
a
r
a
ð
-
fi
T
i
h
u
r
u
g
a
y
i
r
e
t
n
e
z
i
D
i
n
o
i
r
b
i
v
o
b
a
V
i
s
a
h
c
q
o
y
a
t
z
o
y
ll
e
s
t
u
r
B
i
s
a
h
c
q
o
y
a
t
a
y
i
m
e
r
a
y
l
u
T
i
s
a
h
c
q
o
y
a
t
n
u
o
T
i
r
a
l
a
y
i
r
e
t
k
a
b
o
r
k
i
m
li
S
ti
l
e
y
i
m
il
o
ð
:
r
a
l
s
u
r
i
V
i
k
a
s
k
o
k
3
–
2
5
–
5
,
1
2
–
1
3
–
5
,
0
2
–
1
n
i
q
a
y
a
g
5
,
0
q
it
r
o
n
a
d
3
1
q
it
r
o
n
a
d
a
t
2
1
n
i
q
a
y
a
g
9
a
h
c
a
g
4
a
h
c
a
g
2
a
h
c
a
g
5
,
2
a
h
c
a
g
1
a
h
c
a
g
7
a
h
c
a
g
6
–
3
1-jadval
Patogen mikroblarning tuðroqda yashash muddati

53
Ma’lumotlarga  ko‘ra,  Toshkent  viloyatining  qator  shahar
(Olmaliq,  Pskent)  va  tumanlarida  (Bo‘ka,  Oqqo‘rg‘on,  O‘rta
Chirchiq va boshqa) qo‘rg‘oshin 4–7, rux 6–7, mis 10 hissagacha
ko‘ð iste’mol qilinar ekan.
Kimyoviy birikmalarning aholiga surunkali ta’sir qilib turishi
ba’zi kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi bo‘lishi mumkin.
3.5-§. TUPROQNING  IFLOSLANISHI  VA
UNI  TOZALASH
Suyuq  va  qattiq  chiqindilar  tuðroqqa  har  xil  yo‘llar  bilan
tushadi.  O‘tgan  asrning  taniqli  gigiyenisti  Rubner  «Umuman
chiqindilar  tashlanadigan  tabiatning  o‘zi  yaratgan  joy  –  bu
tuðroqdir»  deb  yozgan  edi.  Organik  chiqindilarning  tuðroqqa
ko‘ð  miqdorda  tushishi  tuðroqning  o‘z-o‘zini  zararsizlantirish
xususiyatiga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Tuðroqning  ifloslanganlik
darajasi  kimyoviy,  bakteriologik  hamda  gelmintologik  tekshi-
rishlar  orqali  aniqlanadi.
Tuðroqning  ifloslanganligini  kimyoviy  usulda  aniqlashda
I.I.  Xlebnikov  tavsiya  qilgan  «Sanitariya  soni»dan  foydalanish
mumkin.
Tuðroqda  tozalanish  jarayoni  oshgan  sari  gumusdagi  azot
miqdori ortib boradi, shu bilan bir qatorda sanitariya soni ham
oshadi.  Sanitariya  soni  deganda  tuðroqning  gumus  tarkibidagi
oqsil  azoti  miqdorining  tuðroqdagi  organik  azot  miqdoriga
nisbati  tushuniladi.  Juda  ifloslangan  tuðroqda  sanitariya  soni
0,70 dan kam, o‘rtacha ifloslangan tuðroqda 0,85–0,86, deyarli
toza tuðroqda – 0,98 bo‘ladi.
Tuðroqning  ifloslanganligini  undagi  bakteriyalarning  soni
hamda  ichak  tayoqchasi  titrini  aniqlash  usuli  bilan  ifodalash
mumkin.
Juda  ifloslangan  tuðroqning  kolititri  0,001  va  undan  ðast,
toza-ifloslanmagan tuðroqda titr – 1,0 va undan yuqori bo‘ladi.
Toza tuðroqda gijja tuxumlari bo‘lmasligi kerak.
Tuðroqning  organik  chiqindilardan  tozalanishi  quyidagicha
kechadi:
1. Organik birikmalar mineralizatsiyaga uchraydi va mineral
tuzlarga  aylanadi.
2. Ichak guruhiga kiruvchi ðatogen mikroblar o‘ladi.
3. Gijjalar tuxumi yashash qobiliyatini yo‘qotadi va o‘ladi.

54
Tuðroqning  gijjalar  tuxumidan  bunday  tibbiy  usulda  toza-
lanishi katta ahamiyatga ega.
Tuðroqda  organik  birikmalarning  ðarchalanishi  ikki  bos-
qichda sodir bo‘ladi: oldin mineralizatsiya, so‘ng nitrifikatsiya.
Tuðroqda organik birikmalarning mineralizatsiyaga uchrashi ikki
xil sharoitda: yetarli darajada kislorod bo‘lganda hamda anaerob
sharoitda  kechadi.  Bunday  bioximik  o‘zgarishlar  jarayonida
quyidagilar  sodir  bo‘ladi:
a) uglevodlar suvga va karbonat kislotaga ðarchalanadi;
b) yog‘lar glitserin, yog‘ kislotalariga va bular o‘z navbatida,
suvlarga va karbonat kislotaga ðarchalanadi.
Tuðroqning o‘z-o‘zidan tozalanishining ikkinchi bosqichida
nitrifikatsiya  jarayoni  kislorod  ishtirokida  birinchi  bosqichda
hosil bo‘lgan kimyoviy elementlar, o‘simliklar uchun zarur bo‘lgan
yangi murakkab birikma – mineral tuzlariga aylanadi.
Tuðroqdagi  uzoq  muddatli  murakkab  jarayonlar  davomida
tuðroqqa tushgan organik moddalar mikroorganizmlar ta’sirida
ðarchalanib,  suv,  uglerod  (IV)  oksidga,  mineral  tuzlar  esa  gu-
musga aylanadi, ðatogen mikroorganizmlar esa nobud bo‘ladi.
Gumus  asta-sekin  ðarchalanib,  o‘simliklarga  zarur  bo‘lgan
oziq  moddalarni  beradi.  Gumus  organik  moddalardan  iborat
bo‘lishiga  qaramay,  chirimaydi,  sassiq  hid  chiqarmaydi,  ðash-
shalar  qo‘nmaydi  (tarkibidagi  ðatogen  mikroblar  bundan  mus-
tasno).  Tuðroq  ko‘ðgina  zaharli  birikmalardan  ham  tabiiy  to-
zalanish  xususiyatiga  ega.  Zaharli  birikmalar  tuðroqqa  singib,
mikroorganizm  hamda  havodagi  kislorod  ta’sirida  oksidlanib,
zaharsiz  birikmalargacha  ðarchalanadi.
Tuðroqning o‘z-o‘zidan tozalanishi aeratsiyaga bog‘liq. Yirik,
donador tuðroq (qumli, qumloq) da suv va havo yaxshi singishi
ma’lum. Shuning uchun ular quruq bo‘lib, yaxshi aeratsiyalanadi
va o‘z-o‘zidan tozalanadi. Mayda, donador tuðroq (loy tuðroq,
torfli tuðroq) g‘ovaklari tor bo‘lib, suv hamda havoning yomon
o‘tkazganligi uchun o‘z-o‘zidan tozalanishi sekin kechadi. Yerga
organik  chiqindilar  ko‘ð  solib  yuborilganda  uning  o‘z-o‘zidan
tozalanishi  sekinlashadi.  Bunda  anaerob  chirish  mikrof-
loralarning  rivojlanishi  uchun  sharoit  vujudga  keladi  va  to‘liq
ðarchalanib  ulgurmagan  organik  moddalar  sasib,  atmosfera
havosini  ifloslantiradi.  Qattiq  va  suyuq  chiqindilarni  yo‘qotish
va zararsizlantirish uchun tuðroqning tabiiy tozalanish xususiya-
tiga to‘sqinlik qilmaslik kerak.

55
Chiqindi turlari, tarkibi, ularning to‘ðlanish me’yorlari. Aholi
yashaydigan joylarda chiqindi manbalari ham, turlari ham xilma-
xildir.  Chiqindining  qattiq  va  suyuq  turlari  farqlanadi.  Qattiq
chiqindilarga  turarjoy  va  jamoat  binolaridan  chiqadigan  axlat,
sanoat  va  oziq-ovqat  korxonalarining  chiqindilari,  qozonxona-
lardan  chiqadigan  shlak,  kul,  hovli  va  ko‘chadan  chiqadigan
axlatlar kiradi. Kanalizatsiya o‘tkazilmagan joylarda suyuq chi-
qindi  –  mag‘zava  va  yuvindidir.  Aholi  yashash  joylarida  hosil
bo‘ladigan chiqindilarning miqdori va ularning tarkibi shaharning
katta-kichikligiga,  kanalizatsiya  bor-yo‘qligiga,  umumiy  ovqat-
lanish tarmog‘ining rivojlanganlik darajasiga, iqlim sharoitlariga
va  boshqalarga  bog‘liq  holda  o‘zgarib  turadi.  Axlatxonalardagi
uy-ro‘zg‘or  chiqindilari  kemiruvchilar  va  hasharotlarning  ko‘-
ðayishiga,  yoqimsiz  hid  chiqishiga  sabab  bo‘ladi.  Gigiyenik
nuqtayi nazardan organik moddalar saqlagan chiqindilarga ko‘ð-
roq  ahamiyat  beriladi.  Ular  aholi  yashash  joyidan  o‘z  vaqtida
tashib ketilmasa, havoni ammiak, vodorod sulfit, merkaðtan va
boshqa  moddalarning  ðarchalanish  mahsulotlari  bilan  iflos-
lantirishi  mumkin.  Bundan  tashqari,  axlatxonalar  ichak  infek-
siyasini qo‘zg‘atuvchilar, gelmint tuxumlarining yashashi uchun
qulay muhit hisoblanadi. Shahar va qishloqlarda chiqindilarning
yillik  umumiy  hajmi  g‘oyat  kattadir.  Chiqindilarning  umumiy
miqdori bir odamga bir yil ichida to‘ðlanadigan qattiq va suyuq
chiqindilarning  o‘rtacha  me’yorlariga  va  aholi  yashash  joyida
yashovchilarning soniga qarab aniqlanadi. Shunga asoslanib, ax-
lat  yig‘uvchi  transðort  vositalarining  zarur  miqdori  hisoblab
chiqiladi va chiqindilarni yig‘ish va zararsiz holga keltirishning
eng  maqsadga  muvofiq  tizimi  belgilanadi.
Aholi yashash joylarini tozalash tizimi. Aholi yashash joylarini
tozalash deganda chiqindilarni yig‘ish, tashib ketish va zararsiz-
lantirish bo‘yicha o‘tkaziladigan tadbirlar komðleksi tushuniladi.
Aholi  yashash  joylarini  tozalash  faqat  gigiyenik  emas,  balki
iqtisodiy  ahamiyatga  ham  ega,  chunki  chiqindilardan  o‘g‘itlar,
issiqlik energiyasi olish uchun yoqilg‘i, mollarni boqishda ozuqa
sifatida  foydalaniladi.
Aholi yashaydigan joylarni suyuq  chiqindilardan tozalash. Bu
ish ikki yo‘l bilan olib boriladi:
1.  Kanalizatsiya  orqali.  Bunda  suyuq  chiqindilar  maxsus
quvurlar  (oqizish  tizimi)  orqali  maxsus  joylarda  to‘ðlanadi,  u
yerda  tozalanadi,  zararsizlantiriladi.

56
2.  Suyuq  chiqindilar  aholi  yashaydigan  joylardan  transðort
vositalari yordamida olib ketilib, maxsus ajratilgan joyga to‘kiladi
va u yerda zararsizlantiriladi.
Ro‘zg‘ordagi suyuq chiqindilarni tashlash uchun o‘ralar kov-
lanadi. Suyuq chiqindilarni tashib olib ketib, yo‘qotish quyidagi
bosqichlarni o‘z ichiga oladi:
1.  Chiqindilar  yig‘iladigan  joylar  (hojatxonalar,  yuvindi
to‘kiladigan  o‘ralar).
2. Tashib ketish uchun transðort.
3. Chiqindilarni zararsizlantirish va qayta ishlash inshootlari.
Inson  yashaydigan  joyda  birinchi  navbatda  havo,  tuðroq,
yerosti suvlari ifloslanmaydigan qilib hojatxona quriladi. Vodoð-
rovod  va  kanalizatsiya  bo‘lmaganda,  1–2  qavatli  binolarda
lyuftklozetlar – havo yurib turadigan hojatxonalar quriladi. Hov-
lida tozalab turiladigan hojatxona bo‘lsa, uni doimo ozoda saqlash
kerak.
Hovlida  hojatxona  turarjoy  binolaridan  kamida  20  metr
masofada  quriladi.  Hojatxona  o‘rasi  (har  bir  odamga  sutkada
1,5 litr atrofida) hojatxonaga kiradigan odamlar soniga, qancha
muddatda tozalanishiga qarab quriladi. O‘ra devori suv o‘tkaz-
maydigan  narsalar  (g‘isht,  tosh,  beton  va  b.lar)dan  ishlanadi,
tagiga 30–40 santimetr qalinlikda shibbalangan quyuq loy soli-
nadi.  Hojatxonaning  devori  va  usti  tirqishlarsiz,  eshigi  zich  va
o‘z-o‘zidan yoðiladigan (ðrujinali, ilgakli), tegishli qoðqoqli bo‘-
lishi kerak. O‘raga havo tortadigan mo‘rkon o‘rnatiladi.
Patogen mikroorganizmlar yuvindida axlatga qaraganda kam
bo‘ladi,  biroq  u  chirib,  sassiq  hid  chiqarishi  mumkin.  Yuvindi
miqdori axlat miqdoriga qaraganda ko‘ð bo‘ladi, shuning uchun
ularni tashib ketib yo‘qotish qiyin. Yuvindini tashlash uchun kir
o‘ra kovlab, ustiga to‘rli quti qo‘yiladi. To‘rda qolgan xas-cho‘ð,
axlat olib tashlanadi, o‘radagi yuvindi esa vaqt-vaqti bilan tashib
olib ketiladi.
O‘rta  Osiyo  xalqlari  suyuq  chiqindilarni  yig‘ish  va  ularni
zararsizlantirish uchun keng miqyosda tashnovdan foydalanish-
gan.  Tashnovda  chiqindilar,  iflos  suvlar  tuðroq  usulida  tozala-
nadi. O‘zbekiston sharoitida tashnov qadimiy shaharlar (Buxoro,
Xiva,  Samarqand)da  keng  qo‘llanilgan.  Tashnov  –  o‘rtacha
chuqurligi 2–4 metr, eni 1–1,5 metr bo‘lib, ustki qismi gumbaz
shaklida  g‘isht  bilan  ishlab  chiqiladi.  Shunda  o‘ra  xumsimon
shaklda bo‘lib, og‘zi qoðqoq bilan yoðiladi.

57
Axlatni  tuðroqqa  aralashtirib  yuborish  usuli  bilan  zarar-
sizlantiriladi.  Bu  usulning  afzalligi  shundaki,  tuðroq  tarkibi
oziqlantiruvchi  birikmalar:  azot,  fosfor,  kaliy  bilan  ham  boyi-
tiladi. Hozirgi vaqtda, suyuq chiqindilarni zararsizlantirish ikki
usulda olib boriladi:
1. Assenizatsiya dalalari.
2. Haydaladigan dalalar.
Assenizatsiya  dalalarida  tuðroq  tashlangan  suyuq  chiqindi-
larni zararsizlantiribgina qolmay, uni tabiiy o‘g‘itga aylantiradi.
Bunday yerlarda hosildorlik 50–60% oshishi, ba’zi mahsulotlar,
jumladan,  karam  va  baqlajon  hosildorligi  2–3  marta  oshishi
mumkin.  Iflos  suyuq  chiqindi  tashlashga  mo‘ljallangan  dala
2  qismga  bo‘linadi:  yozlik  va  qishlik.  Yozligi,  o‘z  navbatida,
kengligi 100 metrdan bo‘lgan otizlarga bo‘linadi. Otizlar zovurlar
bilan  ajralgan  bo‘lib,  ularga  galma-galdan  iflos  suyuq  chiqindi
quyib turiladi. Iflos suyuq chiqindi quyidagi usullarda quyiladi:
1. Ajratilgan karta haydaladi.
2. Chiqindi tashuvchi transðort har 10 metr yer uchastkasiga
bittadan 1,5 m
3
 gacha bo‘lgan chiqindini tashlaydi.
3. Suyuq iflos chiqindi tashlangan joy qurishi bilan haydaladi.
Yozlik  maydon  1,5  oy  oralig‘ida  2–3  marta  haydaladi,  oxirgi
marta chiqindi quyilgandan so‘ng haydalib, kelgusi yil bahorda
ekin  ekishga  tayyorlanadi.
Qishlik uchastka esa kuzda haydaladi, qishda bir marta suyuq
chiqindi tashlanadi, lekin yer haydalmaydi, bahorda tashlangan
iflos  chiqindilar  muzdan  tushib,  suyuq  qismi  yerga  so‘rilib,
qurigandan  keyin  qayta  haydaladi.
Haydaladigan  dalalarda,  yuqorida  aytganimizdek,  iflos  chi-
qindilar  zararsizlantiriladi.  Haydashga  ajratilgan  maydon  2  ga
bo‘linadi  –  bir  qismiga  shu  yilda  iflos  suyuq  chiqindilar  tash-
lansa, 2-yarmida organik birikmalar mineralizatsiyaga uchraydi.