Umumiy gigiyena va ekologiya
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
harorati 22°C dan kam bolmasligi kerak.
Maktab, maktab-internat, oquv yurtlari xonalarining havo temperatura 20°C, nisbiy namligi 4060 % bolishi, qish, kuz va bahor oylarida esa sinflarda, laboratoriyalarda, kutubxonalarda, 4-rasm. Termograf. 40 mamuriyat xonalarida, oqituvchilar xonasida 2117°C, ish xonalari va yotoqxonalarda 1816°C, ayvonlarda va yechinish, yuvinish xonalarida, sðort zallarida 15°C dan kam bolmasligi kerak. Profilaktika-davolash muassasalarida qish faslida nisbiy nam- ligi 3050 % bolgan ðalatalarda harorat 20°C, chala tugilgan bolalar uchun ajratilgan xonalarda 25°C, muolaja va jarohatlarni boglash xonalarida 22°C, jarrohlik xonasida 21°C, tugish xonasida 25°C bolishi kerak. Xona temperaturasini bir yola tekshirilganda olingan malu- motni tola deb bolmaydi, chunki olinadigan korsatkich faslga, isitish moslamalarining turiga, issiqlik chiqarish davomiyligiga, xonadagi odamlar soniga, ularning xonada bolish ðaytiga va boshqalarga bogliq. Shunga kora xona temperaturasi yuqoridagilarni hisobga olgan holda kun davomida tekshirib turilgani maqul. Havo namligini aniqlashda asðiratsion va statik ðsix- rometrlardan hamda gigrograflardan foydalaniladi. Asðiratsion ðsixrometrning statik ðsixrometrdan farqi shundaki, asðiratsion ðsixrometrga ornatilgan moslama orqali termometr kor- satkichlarini aniqlashdan oldin, joylarda asðiratsiya usulida havo yonalishini bir tekisda tashkil qilish bilan birga termometrlarni radiatsion nur tasiridan himoya qilish choralari korilgan (5-rasm). Psixrometrlar yordamida absolut namlik aniqlanadi. Absolut namlik formula yordamida hisoblab chiqiladi K= F 0,50 (T T 1 ): ; ⋅ B K = F (T T ) 1 0,50 755 bunda: K absolut namlik, mm sim ustuni boyicha; F nam termometrning korsatishi boyicha maksimal namlik (jadvaldan oli- nadi); T quruq termometr korsatishi, °C; T 1 nam termometr korsatishi,°C; B tek- shirish vaqtidagi barometr bosimi, mm simi ustida. Toðilgan absolut namlikni namlikka ot- kazish uchun quyidagi formuladan foyda- laniladi: 5-rasm. Psixrometr. 41 100%; ⋅ 1 1 K K = F bunda: K 1 nisbiy namlik, % hisobida; K absolut namlik, mm simob ustunida; F 1 quruq termometrning harorati boyicha maksimal namlik olinadi. Havo harakati sezilmaydigan xonalardagi nisbiy havo nam- ligini stansion ðsixrometr korsatkichi boyicha hisoblash. Aholi yashaydigan xonalarda nisbiy namlik 4060% bolishi kerak. Gigrograf havo namligini uzluksiz qayd qilib boruvchi asbob. Gigrografning asosiy qismi yogsizlantirilgan ayol sochi yoki ot yoli bolib, unga uzatkich mexanizmi yordamida chi- zuvchi korsatkich ulanadi (6-rasm). Namlik ozgarganda soch tolasi uzayadi yoki qisqaradi. Namlikning ozgarishi soat mexanizmi qozgalmas oq atrofida aylanib turadigan barabanga oralgan qogoz tasmadagi richag uchiga ornatilgan chizgich yordamida uzluksiz chiziladi, barabanning aylanish davriga kora, gigrograflar sutkali va haftali boladi. 6-rasm. Gigrograf. Havo harakati. Havo harakatini Orta Osiyo iqlimi sharoitida aniqlash muhim gigiyenik ahamiyatga ega. U turarjoy, kocha, binolar atmosfera havosining tibbiy tozalanishini taminlaydi. Havo harorati yuqori bolganda shamol ortiqcha issiqlikni haydaydi. Past temperaturasi sharoitlarda esa shamolning salbiy tasiri ortadi. Sanitariya amaliyotida havo yonalish tezligi, asosan, qanotli va kosachali anemometrlar yordamida aniqlanadi. 42 - o m r e T - o m r e T - o m r e T - o m r e T - o m r e T r t e m - t a s r o k C ° , i h c i k ° 0 , i h c i k t a s r o k r t e m o m r e t m a N ° 0 , i h c i k t a s r o k r t e m o m r e t m a N ° 0 , i h c i k t a s r o k r t e m o m r e t m a N ° 0 , i h c i k t a s r o k r t e m o m r e t m a N ° 0 , i h c i k t a s r o k r t e m o m r e t m a N 2 1 3 , 5 7 , 5 0 , 6 4 , 6 8 , 6 2 , 7 6 , 7 0 , 8 4 , 8 7 , 8 1 , 9 5 , 9 9 , 9 3 1 9 , 5 4 , 6 8 , 6 2 , 7 6 , 7 0 , 8 4 , 8 8 , 8 2 , 9 6 , 9 0 , 0 1 4 , 0 1 8 , 0 1 4 1 6 , 6 1 , 7 5 , 7 0 , 8 4 , 8 8 , 8 2 , 9 7 , 9 1 , 0 1 5 , 0 1 9 , 0 1 3 , 1 1 7 , 1 1 5 1 3 , 7 8 , 7 2 , 8 7 , 8 2 , 9 6 , 9 0 , 0 1 5 , 0 1 9 , 0 1 4 , 1 1 8 , 1 1 2 , 2 1 6 , 2 1 6 1 0 , 8 5 , 8 0 , 9 4 , 9 9 , 9 3 , 0 1 8 , 0 1 3 , 1 1 8 , 1 1 2 , 2 1 6 , 2 1 1 , 3 1 5 , 3 1 7 1 6 , 8 1 , 9 7 , 9 2 , 0 1 7 , 0 1 2 , 1 1 6 , 1 1 1 , 2 1 6 , 2 1 0 , 3 1 5 , 3 1 9 , 3 1 4 , 4 1 8 1 3 , 9 9 , 9 4 , 0 1 9 , 0 1 4 , 1 1 9 , 1 1 4 , 2 1 9 , 2 1 4 , 3 1 9 , 3 1 4 , 4 1 8 , 4 1 3 , 5 1 9 1 0 , 0 1 6 , 0 1 1 , 1 1 7 , 1 1 2 , 2 1 7 , 2 1 2 , 3 1 8 , 3 1 3 , 4 1 8 , 4 1 3 , 5 1 7 , 5 1 2 , 6 1 0 2 6 , 0 1 2 , 1 1 8 , 1 1 4 , 2 1 9 , 2 1 4 , 3 1 0 , 4 1 5 , 4 1 1 , 5 1 6 , 5 1 1 , 6 1 6 , 6 1 1 , 7 1 1 2 2 , 1 1 9 , 1 1 6 , 2 1 1 , 3 1 6 , 3 1 2 , 4 1 8 , 4 1 3 , 5 1 9 , 5 1 5 , 6 1 1 , 7 1 5 , 7 1 0 , 8 1 2 2 8 , 1 1 5 , 2 1 2 , 3 1 8 , 3 1 4 , 4 1 0 , 5 1 6 , 5 1 1 , 6 1 7 , 6 1 3 , 7 1 9 , 7 1 4 , 8 1 9 , 8 1 3 2 5 , 2 1 1 , 3 1 8 , 3 1 4 , 4 1 1 , 5 1 7 , 5 1 4 , 6 1 0 , 7 1 6 , 7 1 2 , 8 1 8 , 8 1 3 , 9 1 8 , 9 1 4 2 1 , 3 1 8 , 3 1 5 , 4 1 2 , 5 1 7 , 7 1 7 , 7 1 8 , 7 1 4 , 8 1 0 , 9 1 6 , 9 1 1 , 0 2 7 , 0 2 3 , 1 2 5 2 7 , 3 1 5 , 4 1 2 , 5 1 9 , 5 1 2 , 7 1 2 , 7 1 9 , 7 1 5 , 8 1 2 , 9 1 8 , 9 1 5 , 0 2 2 , 1 2 7 , 1 2 y i b s i N , k il m a n % 0 1 5 1 0 2 5 2 0 3 5 3 0 4 5 4 0 5 5 5 0 6 5 6 0 7 Qanotli anemometr shamolda harakatga keluvchi oqqa ornatilgan qanotlardan iborat (7-rasm). Qanotlar harakati nati- jasida aylantiriladigan oq korsatkichni harakatga keltirishi tufayli havoning yonalish tezligi siferblatda ifodalanadi. Buning uchun asbobni ishlatishdan oldin siferblat korsatkichlaridagi son yozib 1-Ilova. 43 olinadi, malum vaqt asbob ish- latilgach, songgi korsatkichdan oldingisi ayrilib, sekundlarga boli- nadi, olingan raqam havo harakat tezligini sekundlarda ifodalaydi. Qanotli anemometrlar yordamida tezlanishi 0,3 dan 12 m/sek bolgan havo yonalishini aniqlash mumkin. Kosachali anemometr. Bu usulda havo yonalish tezligini aniqlash qanotli anemometrdan aylanuvchi oqqa qanotlar orniga kosachalar ornatilishi bilan farqlanadi. Ko- sachali anemometrda tezligi se- kundiga 1 dan 20 m bolgan havo yonalishini aniqlash mumkin (8-rasm). Yoðiq xonalarda havoning kichik harakat tezligini aniqlash uchun (0,10,2 m/sek gacha) katatermometrdan foydalaniladi (9-rasm). Havoning sovitish xususiyatini aniqlash uchun katatermometr asbobining yuqori rezervuarini ichidagi sðirt 1/2 1/3 hajmiga kotarilgunicha suv hammomida isitiladi, songra hollangan qismini quruq qilib artib tekshirilayotgan joyga shtativga ornatiladi va naychadagi (sðinning korsatkichi 38°C dan 35°C 9-rasm. Katatermometr. 8-rasm. Kosachali anemometr. 7-rasm. Qanotli anemometr. 44 ga qadar tushish vaqti) sekundlarda belgilanadi. Katatermo- metrlarning sovish tezligi (mkal-sm 2 /sek) havoning sovitish xususiyatini ifodalaydi. Bu quyidagi formula yordamida aniqlanadi: , 1 F H = a bunda: F katatermometr omili (ozgarmas kattalik); a nay- chadagi sðirt korsatkichi, 38°C dan 35°C ga qadar tushish vaqti sekundlarda ifodalanadi. H ni va atrofdagi havo harorat tezligini bilgan holda emðirik toðilgan formula yordamida xonadagi harakat tezligini aniqlash mumkin. – H V = Q 2 0,13 1 m/sek gacha bolgan havo tezligi uchun. – H V = Q 2 0,13 1 m/sek dan yuqori bolgan havo tezligi uchun. Bunda: V havoning harakat tezligi, m/sek; H quruq kata- termometrning sovish tezligi mkal/sm 2 /sek; Q odamning tana harorati 36,5° bilan tashqi muhit harorati orasidagi farq; 0,200,400,130,47 emðirik koeffitsiyentlar. Yoðiq xonalarda, davolash ðrofilaktoriylarida va muas- sasalarida havoning harakat tezligi 0,20,4 m/sek orasida bolishi kerak. Havo harakati tezligining meyori, asosan, xonaning haro- ratiga kora belgilanadi. Turarjoy xonalarida havo harakatining tezligi 0,1 0,3 m/sek, sðort zallarida 0,5 m/sek gacha, ishlab chiqarishda va issiq sexlarda 11,5 m/sek gacha meyor bolib hisoblanadi. Gigiyenik nuqtayi nazardan qulay deb shunday harorat, nisbiy namlik tezligi va boshqa korsatkichlarga aytiladiki, hosil qilingan bunday sharoitlarda organizmda issiqlik almashinuvi va fiziologik faoliyat meyorida kechadi. Bunday mikroiqlim komfort zona deb ataladi. Komfort zona (kattalar uchun) havo temperaturasi 1718 °C, nisbiy namligi 4060 % va havo yonalish tezligi 0,1 m/sek bolishi 45 kerak. Yangi tugilgan bolalar uchun havo temperaturasi qish faslida 2425°C, bahor va kuz fasllarida 2122°C, yoz faslida esa 1819°C atrofida, nisbiy namligi qanday fasl bolishidan qatiy nazar 4060 %, havo yonalish tezligi 0,10,2 m/sek atrofida bolgani maqul. 2. Atmosfera bosimini aniqlash Atmosfera bosimini simobli va metalli barometrlar hamda barograflar yordamida aniqlash mumkin. 1. Simobli barometr. Asbob vertikal holatda ornatilib, ustki qismi berk, ðastki qismi esa simob solingan kosachaga tutashtirilgan shisha naychadan iborat boladi. Bosimni olchashdan oldin simob ustuni maxsus ventil yordamida «0» korsatkichiga tenglanadi. Simobning naycha boylab kotarilishi, atmosfera bosimini shkala korsatkichi orqali ifodalaydi (10-rasm). Simobli barometrni tashqi muhit haroratining ozgarishiga qarab togrilab turish kerak, chunki haroratning kotarilishi simobning kengayishiga, bu esa, oz navbatida, simobning naycha orqali kotarilishiga olib keladi. Bundan tashqari, shka- laning kengayish koeffitsiyentini ham hisobga olish zarur. Barometr korsatkichini togrilash si- mobning kengayish koeffitsiyentiga B 0,000163 hamda termometr korsatkichiga koðaytirish yoli bilan toðiladi. Barometr korsatkichidan togrilash korsat- kichi olinadi, agar termometr korsatkichi musbat bolsa, qoshiladi, termometr korsatkichi manfiy bolsa, ayriladi. Misol. Barometr korsatishi 755 mm simob ustuniga teng, havo temperaturasi 20°C bolganda tuzatishni toðish uchun olingan malumotlar koðaytiriladi. 755 ½ 0,000163 ½ 20 = 2,46. Shunday qilib, togrilash 2,46 ga teng. Barometr korsatkichidan togrilash korsatkichi ayrilsa, haqiqiy atmosfera bosimi toðiladi: 10-rasm. Simobli barometr. 46 755 2,46 = 752,54 demak, atmosfera bosimi tekshirilgan sathda 752,54 mm simob ustuniga teng. 2. Metalli barometr (aneroid)lar. Asbob devorlari yuðqa metalldan yasal- gan quticha shaklida bolib (11-rasm), quticha ichida bosimni sezuvchi boshliq hosil qilinadi. Atmosfera bosimining ozgarishi tufayli, quticha devorlari kotariladi yoki ðuchayadi. Bunday ozgarish richag sistemasi orqali siferb- latga ornatilgan korsatkichni hara- katga keltiradi va atmosfera bosimi si- mob ustunini mm larda ifodalovchi ra- qamlarda belgilaydi. 3. Barograf (ozi yozuvchi) atmos- fera bosimini avtomatik holda aniqlash maqsadida ozi yozuvchi barograflardan foydalaniladi (12-rasm). Metalldan yasalgan qutichalar asbobning sezuvchi qismi hisoblanadi. Atmosfera bosimining ozgarishi tufayli qutichalar shaklini ozgartiradi, u tortilib, richagni harakatga keltiradi. Harakatga kelgan richag avtomatik holatda aylanuvchi bara- banga oralgan qogozda atmosfera bosimini bildiruvchi chiziq- larni ifodalaydi. Nazorat savollari 1. Havoning gigiyenik ahamiyati nimalardan iborat? 2. Havoning kimyoviy tarkibi qaysi gazlardan tarkib toðgan? 12-rasm. Barograf. 11-rasm. Metalli barometr. 47 3. Atmosfera havosining nisbatan bir xil saqlanib turishiga qaysi omillar tasir etadi? 4. Atmosfera havosi qanday ifloslanadi? 5. Havo sanitariya jihatidan qanday muhofaza qilinadi? 6. Maksimal, absolut va nisbiy havo nimaligini tariflang. 7. «Shamollar guli» nima? 8. Havo bosimining ðast yoki yuqori bolishiga aloqador kasalliklarni ayting. Masala va mashqlar 1. Asðiratsion ðsixrometr quruq termometrining korsatkichi 19°C, hol termometrniki esa 10°C. Havoning nisbiy namligini aniqlang, xonaning temðeratura-namlik rejimini baholang va kerak bolsa, uni yaxshilash yollarini korsating. 2. Qaysi sharoitlarda odam sovqotadi va nima uchun: havo temðeraturasi 15°C va nisbiy namlik 45% bolgandami yoki havo temðeraturasi 15°C va nisbiy namlik 85% bolgandami? 3. Sex havosining temðeraturasi 32°C, tevarak-atrofdagi jihozlarning temðeraturasi 36°C, havoning nisbiy namligi 40 %, havo harakatining tezligi 0,3 m/s. Bunda ishchi ozini qanday his qiladi va uning organizmining issiqlik chiqarishi qaysi yollar bilan amalga oshadi? 4. Havoning temðeraturasi 17°C, devorlar temðeraturasi 12°C, nisbiy namlik 40%, havo harakatining tezligi sekundiga 0,2 metr bolgan xonada odamning issiqlik chiqarish yollarini korsating. Mustaqil ish Havo fizik xususiyatlarining (namlik, bosim, harorat, shamol tezligi) inson salomatligiga tasiri togrisida referat yozing. Eslab qoling! Meteorologik omillar havo harorati, namligi, harakat tezligi va quvvatining birgalikdagi tasiri. Meteotroð kasalliklar kechishi va oqibati yil mavsumi va ob-havoning holati bilan bogliq bolgan kasalliklar. Mikroiqlim yer yuzasining cheklangan qismidagi uni orab turgan hudud. Musson dengiz va okean atrofida yozda quruqlikka, qishda esa quruqlikdan dengizga yonaladigan havo oqimi. 48 III BOB TUPROQ GIGIYENASI 3.1-§. TUPROQNING GIGIYENIK VA EPIDEMIOLOGIK AHAMIYATI Yer kurrasining ustki qatlami tuðroq deb ataladi. Tuðroq juda koð miqdordagi mikroorganizmlar yashaydigan, mineral hamda organik zarrachalar qoshilmasidan iborat yer qobigi govak yuza qatlamining unumdor qismidir. Tashqi muhitning asosiy elementlaridan bolgan tuðroq va unga yoyilib ketgan tog jinslari (zamin, yer) kishilar sogligi va hayotining sanitariya sharoitlariga katta tasir korsatadi. Yerdagi osimliklarning turi, ularning kimyoviy tarkibi va yerosti suvlarining kimyoviy tarkibi tuðroq turiga, ularning kimyoviy tarkibiga bogliq. Sanoat korxonalari, kommunal xojaligi chiqindilari hamda qishloq xojaligida qollaniladigan ðestitsidlar tasirida yer, suv, havo muhiti keskin ozgarishi va bu esa, oz navbatida, olinadigan hosilning kimyoviy tarkibiy meyorini malum miqdorda oz- gartirishi mumkin. Atmosferaning radioaktiv moddalar bilan iflos- lanishi va uning yerga tushishi esa yanada xavflidir. Shu nuqtayi nazardan insoniyat va koðchilik taraqqiy etgan davlatlar orasida tashqi muhitni ifloslanishdan saqlash muhim muammo bolib qolmoqda. Tuðroq qatlami yer kurrasi bilan atmosfera ortasidagi muvo- zanatni murakkab moddalar almashinuvi, energiya ajralishini hamda biosferadagi jonivorlarning yashash tarzi mutanosibligini saqlab turadi. Har qanday salbiy tasir tashqi muhit tabiiyligiga ðutur yetkazishi mumkin. Organizmga tuðroq orqali zaharli moddalar tushishining biologik tarixini quyidagicha ifodalash mumkin: 1. Odam tuðroq, bunda ðatogen mikroblar, gijja va uning tuxumlarining organizmga tushishi katta xavf tugdiradi, bunday sharoit shaxsiy gigiyena qoidalarini qoðol buzilganda kuzatiladi. 2. Tuðroq atmosfera havosi odam. Bunday hol tuðroq- ning yuqori darajada organik birikmalar, atmosferaning 49 radioaktiv moddalar hamda zaharli birikmalar bilan bulganishi natijasida organizmga salbiy tasir korsatishi mumkin. 3. Tuðroq yerosti suvlari odam. Tuðroq tarkibidagi tuzlar, radioaktiv moddalarning suv bilan yerosti suvlariga qoshilishi va bu suvning istemol qilinishi kasallikka sabab bolishi mumkin. 4. Tuðroq yerosti suvlari ochiq suv manbalari odam. Katta shaharlarda atmosferaning sanoat chiqindilari bilan ifloslanishi, qishloq joylarida ðestitsidlarning yerosti suvlari orqali yer sathidagi ichiladigan suv manbalariga qoshilishi oz salbiy tasirini korsatishi mumkin. 5. Tuðroq ochiq suv manbalari odam. Yogingarchilik natijasida ochiq suv manbalarining ifloslanishidan kelib chi- qadigan kasalliklar. 6. Tuðroq ochiq suv manbalari baliq odam. Zaharli Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling