Umumiy gigiyena va ekologiya

kalsiy  muvozanati,  markaziy  nerv  sistemasi  faoliyati  buziladi.
Bosh miyada bosimning oshish alomatlari, qon quyilishlar, yurak
mushaklarida  qon  quyilishi  kuzatiladi.  Organizmda  kislorod
yetishmasligi oqibatida markaziy nerv sistemasi faoliyati buziladi.
Is  gazi  organizmdan  (o‘ðka  orqali)  havo  bilan  chiqariladi.
Zaharlanishning  yengil  turida  chakkada  bosim  hamda  qattiq
tomir  urishi,  boshning  aylanishi,  og‘rishi,  ko‘krak  qisishi,
bo‘shashish,  ko‘ngil  aynishi  kabi  alomatlar  kuzatiladi.  Zahar-

199
lanishning  og‘ir  turida  odam  hushidan  ketadi,  talvasa  tutadi,
tilini tishlaydi, siyib yuboradi. Tomir yuza va tez uradi, aritmiya,
galutsinatsiya  va  boshqalar  kuzatiladi.  Is  gazidan  surunkali
kasallanish  mumkinligi  ham  aniqlangan,  bunda  markaziy  nerv
sistemasi faoliyatining buzilishi (bosh og‘rig‘i, aylanishi, uyqu-
sizlik, tajanglik va boshqa alomatlar) kuzatiladi.
Profilaktikasi.  Is  gazi  hosil  bo‘ladigan  ish  joylarini  zich
berkitish, ventilatsiya o‘rnatish tavsiya etiladi. Is gazi hosil bo‘la-
digan  ish  joylarida  markaziy  asab  sistemasida  o‘zgarishlar  bor
kishilarning ishlashi mumkin emas.
Vodorod sulfitdan zaharlanish. Vodorod sulfit (H
2
S) rangsiz
gaz  bo‘lib,  hidi  ðalag‘da  tuxum  hidini  eslatadi,  60,2 °C  da
qaynaydi,  zichligi  havoga  nisbatan  1,1912.  Sanoatda  vodorod
sulfit  metallarni  birikmalardan  cho‘ktirishda,  margimushdan
kislotalarni  tozalashda,  sun’iy  shoyi  fabrikalarida,  kimyoviy  va
teri  zavodlarida  hamda  kimyoviy  laboratoriyalarda,  neft  qazib
olishda va qayta ishlashda hosil bo‘ladi.
Oksidlovchi  fermentlar  faoliyatiga  ta’sir  etish  natijasida
oksidlanish jarayonlari qurshovga uchraydi. Kam miqdorda ta’sir
etganda (konyunktivit), ko‘zdan yosh oqishi, yorug‘likdan cho‘-
chish, yuqori nafas a’zolarining yallig‘lanishi, disðeðtik va boshqa
o‘zgarishlar  kuzatiladi.  Uzoq  muddat  ta’sir  qilganda  markaziy
asab sistemasi, jumladan: muvozanatni saqlay olmaslik, tutqanoq,
falajlik, keyinchalik bronxoðnevmoniya hamda ðsixoz kuzatiladi.
Profilaktikasi – vodorod sulfit hosil bo‘ladigan ish joylarini to‘liq
zichlash, havo so‘rgichlar (ventilatsiya) zarur.
Azot  oksididan  zaharlanish.  Azot  oksid  (NO)  rangsiz  gaz,
havoga nisbatan zichligi 1,04, havoda 0
2
 bilan qo‘shilib azot (II)
oksidga  aylanadi  (NO
4
).  Oddiy  sharoitda  uchuvchi  suyuqlik.
Ishchilar sanoatda nitratsiya jarayonida, azot kislotani qizdirishda
va shaxtalarda ðortlatish ishlarida azot oksid ta’siriga uchraydilar.
Oksidli va ikki oksidli azotning organizmga ta’siri har xil. Azot
oksidi ta’sirida qondagi gemoglobin tezlik bilan metgemoglobinga
aylanadi. Shu sababli azot oksidi anoksemiya beradi. Ikki oksidli
azot  kuydiruvchi  xususiyatga  ega,  chunki  u  organizmda  azotli
va azot kislotasiga aylanadi.
Yuqori  konsentratsiyali  azot  oksidi  bilan  taxminan  6  soat
nafas  olgandan  so‘ng,  zaharlanishning  ilk  alomatlari  –  yo‘tal,
nafas  qisishi;  og‘ir  zaharlanishda  o‘ðka  shishishi,  bronxoð-
nevmoniya, bosh og‘rishi, yurak faoliyatining susayishi kuzatiladi.

200
Profilaktikasi.  Azot  oksidlari  hosil  bo‘ladigan  ish  joylarini
germetizatsiya qilish, ventilatsiya o‘rnatish tavsiya etiladi. Tog‘
jinslarini ðortlatishdan so‘ng ish joylarini shamollatish zarur.
Benzindan zaharlanish. Benzin yengil alangalanish xususiyatiga
ega  bo‘lgan  suyuqlik,  uy  haroratida  bug‘lanadi,  bug‘i  havodan
og‘ir. Benzin bug‘ holida organizmga nafas a’zolari orqali tushadi,
shikastlanmagan  teri  orqali  organizmga  so‘riladi  va  tarkibini
o‘zgartirmagan  holda  o‘ðka  va  buyrak  orqali  tashqariga  chiqib
ketadi.
Neftni qayta ishlash, rezina sanoati, bosmaxonalarda, garajda
ishlovchilarning  faoliyati  bevosita  benzin  bilan  bog‘liq.  Benzin
yog‘larda va liðoidlarda yaxshi eriydi. Benzin ta’sirida o‘tkir va
surunkali zaharlanish kuzatiladi.
O‘tkir zaharlanishda sarxushlik, jizzakilik, galusinatsiya, bosh
og‘rig‘i,  bosh  aylanish  kuzatiladi.  Og‘ir  zaharlanishda  hushni
yo‘qotish,  tutqanoq  tutishi  alomatlari  sodir  bo‘ladi.  Surunkali
zaharlanishda  ham  bosh  og‘rig‘i,  ishtaha  ðasayishi,  kamqonlik
belgilari ðaydo bo‘ladi.
Profilaktikasi. Benzin ajraladigan joylarda havoso‘rgich (ven-
tilatsiya) o‘rnatish, benzin bilan ishlaganda gazniqobdan foyda-
lanish tavsiya qilinadi.
Benzoldan  zaharlanish.  Benzol  C
6
H
6
  xushbo‘y  suyuqlik.
Qaynash  temðeraturasi  79,6 °C.  Uy  haroratida  ðarchalanadi.
Bug‘i havoga nisbatan uch marta og‘ir. Sanoatda benzol yog‘lar,
laklar,  bo‘yoqlar,  kauchukni  eritish  uchun  ishlatiladi.  Bundan
tashqari, nitrobenzol, anilin, yog‘ni oqlashda, toshko‘mir, neft
qazib olish jarayonida hamda kimyo-farmatsevtika korxonalarida
erituvchi sifatida ishlatiladi. Benzol bug‘ shaklida nafas a’zolari
orqali, suyuq holdagisi shikastlanmagan teri yuzasidan yog‘larda
eruvchi  sifatida  organizmga  tushadi  va  o‘ðka,  buyrak  orqali
chiqib ketadi. O‘tkir zaharlanish sanoatda kam uchraydi, bunda
bosh  og‘rishi,  bosh  aylanishi,  juda  bezovtalik,  uzoq  uxlash
alomatlari, mushaklar tortishishi, hushni yo‘qotish, taxikardiya,
qon bosimi ðasayishi kuzatiladi. Surunkali kasallikda yog‘ga boy
asab hujayralari qon ishlab chiquvchi a’zolar jarohatlanadi, milk,
burundan qon oqadi. Qonda oldin leykotsitoz, keyin leykoðeniya,
eritroðeniya kuzatiladi. Gemoglobin kamayishi tufayli qon ivishi
keskin  kamayadi.
Surunkali zaharlangan odamlarda chidamlilik ðasayadi. Su-
runkali zaharlanishda teriga tariqdek-tariqdek toshmalar toshadi.

201
Zaharlanishdan  saqlanish  uchun  benzol  o‘rniga  kam  zaharli
toluol, etil sðirti ishlatish kerak. Buning iloji bo‘lmasa, joylarni
zich berkitish, havoso‘rgich o‘rnatish tavsiya qilinadi.
8.7-§.  SANOATDA  ZAHARLANISHNING  OLDINI
OLISH  TADBIRLARI
Zaharlanishlarning  oldini  olish  uchun  zaharli  moddalarni
qo‘llamaslik (gugurt ishlab chiqarish sanoatida zaharli sariq fosfor
o‘rniga  zaharsiz  qizil  fosfor,  qo‘rg‘oshin  belilasi  o‘rniga  ruxli
belila ishlatish kerak va h.k.) zarur.
Ba’zi  bir  joylarda  zaharli  birikma  o‘rniga  zaharliligi  ancha
ðast birikmalar (metil sðirt o‘rniga boshqa sðirtlar, benzol o‘rniga
benzin va h.k.) ishlatish mumkin.
Bundan  tashqari,  xavfsizlik  choralariga  texnikani  takomil-
lashtirish yo‘li bilan erishish mumkin. Zaharli birikmalar hosil
bo‘ladigan  joylarni  zich  berkitish,  havoso‘rgichlar  o‘rnatish,
ishchilarni korjoma va resðiratorlar bilan ta’minlash, tushuntirish
ishlari olib borish darkor.
Agar zaharli moddani ishlatish zarur bo‘lsa, miqdori YQKM
(yo‘l  qo‘yilgan  konsentratsiya  miqdori)  ruxsatidan  yuqori
bo‘lmasligi shart.
Har  bir  zaharlanish  hodisasi  og‘ir  yoki  yengil  bo‘lishidan
qat’iy  nazar,  hisobga  olinishi  va  bunday  voqea  qaytarilmasligi
uchun  uning  sababi  ochiq-oydin  aniqlanishi,  tegishli  choralar
ko‘rilishi lozim. Ishga kirishdan oldin va ishga kirgach o‘z vaqtida
tibbiy ko‘rikdan o‘tib turish muhim ahamiyatga ega.
Navbatdagi tibbiy ko‘rik rejasi zaharli moddalarning fizik va
kimyoviy xususiyatiga qarab tuziladi. Zaharli moddalarning qaysi
a’zoning qanday xususiyatiga ta’sir qilishi mumkinligini hisobga
olgan  holda  tib  komissiya  va  mo‘ljallangan  laboratoriya  tek-
shiruvlari  o‘tkaziladi.
Olingan  ma’lumotlarga  ko‘ra  tegishli  choralar  ko‘riladi
(bemorni chuqurroq tekshirish uchun disðanser ko‘rigidan o‘tka-
zish, shifoxonaga yotqizish, sanatoriyaga yuborish va boshqalar).
Sog‘lig‘iga  qarab,  vaqtincha  ishdan  chetlatish,  boshqa  ishga
o‘tkazish masalalari hal qilinadi.
Kimyo  sanoati  ishchilari  yoki  zaharli  kimyoviy  birikmalar
bilan  ishlovchilar  davlat  hisobidan  vitaminli  ovqatlar  bilan
ta’minlanishlari  kerak.

202
8.8-§. KON SANOATIDA MEHNAT
GIGIYENASI
Ma’lumki,  foydali  qazilmalar  ochiq  (karyer)  va  yerosti
(shaxta)  usullari  bilan  qazib  chiqariladi.  Foydali  qazilmalarni
ochiq usulda qazib chiqarish eng ilg‘or usul hisoblanadi. Chunki
u mahsulot tannarxini nihoyatda kamaytirish bilan birga, sog‘lom
ish sharoitida oz mehnat sarflab, foydali qazilma zaxirasini to‘liq
qazib olishni ta’minlaydi.
Rudani  yerostidan  qazib  chiqarishning  asosiy  jarayonlari
quyidagilardan  iborat:  burg‘ilash,  ðortlatish,  navlarga  ajratish,
jinslar va rudalarni ortish, tashish, tushirish.
Konchilik sanoatidagi mehnat sharoiti uchun zararli omillar
quyidagilar hisoblanadi: noqulay ob-havo sharoiti, chang va za-
harli gazlar ajralishi, shovqin hamda tebranishlar, og‘ir jismoniy
ishlar va h.k.
Ob-havo  sharoiti  va  uning  kishi  organizmiga  ta’siri.  Ishlab
chiqarish  binolaridagi  havo  sharoiti  yoki  ishlab  chiqarish
mikroiqlimi  deganda,  kishi  organizmini  issiqlik  holatiga  ta’sir
qiluvchi  omillar  uyg‘unligi  tushuniladi.  Bunga  harorat,  nisbiy
namlik va havo harakati tezligi kiradi.
Shaxta  ichidagi  harorat,  konning  chuqurligi,  tashqi  haro-
rat va shaxtaga beriladigan havo miqdori bilan belgilanadi. Kon
uncha  chuqur  bo‘lmaganda  va  qazilgan  joy  cho‘zilib  ketma-
ganda u yerdagi harorat, asosan, yer sathidagi havo haroratiga
bog‘liq  bo‘ladi.  Kon  chuqurlashgani  sari  u  yerga  kiradigan
atmosfera  havosi  zichlashadi,  natijada  harorat  shaxtaning  har
100 metr chuqurligida taxminan 1 °C ga oshadi. Shaxta havosi
haroratiga qazilma atrofi jinslarining harorati ham ta’sir qiladi.
Yer  sathidan  23–30  metr  chuqurlikda  harorat  yil  bo‘yi  bir
maromda turadi va shu joyning o‘rtacha yillik haroratiga teng
bo‘ladi.  Ruda  havosining  namligi  yoki  unda  suv  bug‘larining
mavjudligi konning havo haroratiga va u yerning suvga serob-
ligiga  bog‘liq.  Suvning  ko‘ð  miqdorda  bug‘lanishi  natijasida
kon havosining suv bug‘lari bilan to‘yinishi 90% va undan yuqori
bo‘lishi mumkin.
Havo harakatining tezligi shaxtaga beriladigan havo hajmiga
va  shtreklarning  kesib  o‘tishiga  bog‘liq.  Shuning  uchun  ham
foydali qazilmalar yerosti usuli bilan qazib olinayotganda havo
oqimining tezligi havo haroratiga qarab o‘zgarib turadi.

203
Yerostidagi qazilma harorati bilan tashqaridagi havo harorati
o‘rtasidagi  katta  farq,  yuqori  namlik,  shuningdek,  qazilma
tashiladigan  joylardagi  havo  oqimining  tezligi  organizmning
issiqlik  almashinuviga  salbiy  ta’sir  qiladi,  u  shamollash  kasal-
liklarining kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
Ayniqsa,  yilning  sovuq  fasllarida  shamollash  kasalliklari
birmuncha  ko‘ðayadi.  Har  bir  ishchining  mehnatni  muhofaza
qilish qonuni talablariga muvofiq qo‘llangan tadbirlarga va ishlab
chiqarishda  o‘rnatilgan  sanitariya  qoidalariga,  gigiyena  ta-
lablariga  amal  qilishlari  shaxtalarda  shamollash  kasalliklariga
qarshi  kurashishning  oqilona  yo‘lidir.
Shaxta havosining zararli gazlar bilan ifloslanishi. Kon havosi
tarkibidagi gazlar ichida eng xavflisi (azot oksid va uglerod oksid)
ðortlovchi gazlardir. Bu gazlar miqdori qo‘llaniladigan ðortlovchi
modda tarkibiga va uning har bir ðortlashda qancha sarflanishiga
bog‘liq.
Qo‘ðorishdan keyin qazilmalarni ishlashga kirishish mutlaqo
mumkin  emas.  Portlovchi  gazlardan  tashqari,  konlar  havosida
joyiga qarab metan, vodorod sulfid va oltingugurt sulfidli gazlar
bo‘lishi  mumkin.  Gazlar  bilan  zaharlanish  xavfi  yaxshi  sha-
mollatilmagan  (ayniqsa,  burg‘ilash  oxirida)  joylarda  kuchli
bo‘ladi.
Foydali qazilmalarni qazib chiqarishda shovqin va tebranish.
Kon  ishlarida  turli  mashinalar  va  mexanizmlar  (ðnevmatik
burg‘ilovchi mashinalar, nasoslar, ventilatorlar va b.), asboblar
(burg‘ilovchi va otboy bolg‘alari), transðort vositalari va boshqalar
shovqinining uzoq vaqt (bir necha yillar) davomida ta’sir etishi
natijasida  eshitish  ðardalarining  doimiy  qattiq  tebranib  turishi
karlikka  olib  kelishi  mumkin.  Shuningdek,  shovqin  –  eshitish
a’zolari faoliyatini susaytirishdan tashqari, asab sistemasini qis-
man  ishdan  chiqarishi  ham  mumkin  (serjahllik,  tez  charchab
qolish).
Mashina va asboblardan chiqadigan shovqin xavfsiz darajada
bo‘lishi shart, shu jarayonni uzoqdan turib boshqaradigan bo‘lish
lozim. Ko‘ðgina mexanizm va asboblar (ðnevmatik burg‘ilovchi
mashinalar, otboy (qo‘ðoruvchi) bolg‘alar) uchun maxsus shovqin
ðasaytirgichlardan foydalaniladi. Mexanizmlar turli asboblarning
texnik  buzuq  joylarini  o‘z  vaqtida  tuzatish,  moylash,  shovqin
ta’sirida  kelib  chiqadigan  kasalliklarning  oldini  olishda  muhim
o‘rin tutadi.

204
Ish  jarayonidagi  tebranish  yoki  silkinish  kishi  organizmiga
yomon  ta’sir  qilishi  natijasida  tebranish  kasalligi  kelib  chiqishi
mumkin. Bu kasallikni birinchi marta E.S. Andreyeva-Galanina
batafsil  o‘rgangan  va  uni  tebranish  kasalligi  deb  atagan,  bu
kasallik uning nomi bilan bog‘liq.
Oyoq-qo‘llarda og‘riq turishi, teri sezgisining ðasayib ketishi,
shuningdek, vaqt-vaqti bilan rang o‘chishi, qo‘llarning uvishib,
muzlab  qolishi,  boshqacha  aytganda,  barmoqlar  bukilishining
qiyinligi, qo‘lning ishlamay qolishi kasallikning asosiy belgilaridir.
Bularning  hammasi  qon  aylanishining  buzilishi  natijasida  ro‘y
beradi. Ish jarayonida avtomatik ravishda o‘tadigan tebranishni
qabul  qiluvchi  moslamalar  va  murakkab  ishlarni  bajaruvchi
asboblardan foydalanish vibratsiya kasalligi oldini olishning eng
yaxshi usuli hisoblanadi. Bunda tebratuvchi kuch burg‘ilovchiga
ta’sir qilmaydi, chunki uning vazifasi mashina va moslamalarni
o‘rnatish,  burg‘ilash  asboblarini  almashtirish  va  ishini  kuzatib
turishdan iborat bo‘ladi.
Maxsus ushlab turgich va ayiradigan ustunlarning qo‘llanilishi
orqali  burg‘ilovchilarning  ishi  ancha  yengillashadi  va  ishning
xavflilik  darajasi  kamayadi,  shu  bilan  birga  ish  unumi  ortadi.
Maxsus tirgovichning qo‘llanilishi burg‘ilarni kuch sarf qilmagan
holda zarur vaziyatda ushlab turishga imkon beradi.
Titrash  kasalligining  oldini  olish  uchun  ishga  kiruvchilar
mehnat  xavfsizligiga  doir  dastlabki  ma’lumotlarni  (tavsiyano-
mani) va ish qoidasini yaxshi bilib olishlari zarur.
Ishchilarni dastlab va vaqt-vaqti bilan tibbiy ko‘rikdan o‘tka-
zish titrash kasalligining oldini olish tadbirlari ichida eng muhimi
hisoblanadi. Lekin kasallikning ilk belgilari ðaydo bo‘lishi bilanoq,
navbatdagi ko‘rikni kutib o‘tirmasdan, darhol vrachga murojaat
qilish kerak. Bemor vrachga qancha erta uchrasa, tuzalishi ham
shuncha oson bo‘ladi.
8.9-§. CHANG VA UNING KISHI
ORGANIZMIGA  TA’SIRI
Har qanday chang ham kishi organizmiga zararli ta’sir qiladi.
Changning  kishi  organizmiga  zararli  ta’siri  darajasi,  uning
tarkibi,  solishtirma  og‘irligi,  zarrachalarning  katta-kichikligi,
shakli,  havo  hajmi  birligidagi  chang  zarrachalarining  miqdori
va  kishining  changli  havodan  nafas  olish  muddatiga  qarab

205
aniqlanadi.  Foydali  qazilmalarni  qazish  ðaytida  chiqadigan
chang  havo  bilan  kishi  terisiga,  ko‘z  shilliq  ðardasiga  tushadi,
nafas yo‘llariga kiradi, chang teriga tushganda ter bezlari chiqish
yo‘llarining  berkilib  qolishi  oqibatida  terining  yog‘  chiqarish
faoliyati buziladi, organizmning isib ketishiga sabab bo‘ladi, bu
esa  ob-havo  noqulay  bo‘lgan  sharoitlarda  juda  ham  xavflidir.
Yog‘  bezlari  berkilib  qolganda  badanda  toshma  toshib,  keyin
yiringli  yarachalar  ðaydo  bo‘ladi.
Chang  yuqori  nafas  yo‘llariga  ta’sir  qilib,  burunning  shilliq
ðardasini  yallig‘lantiradi,  u  shishib  ketadi.  Bunday  hollarda
shilliq ko‘ð ajraladi. Changning uzoq vaqt ta’sir etishi oqibatida
shilliq  qavat  atrofiyaga  uchrab  juda  yuðqalashadi.  Unda  qobiq
ðaydo  bo‘ladi,  burun  ichi  qurib  qoladi.  Bunday  holat  uzoq
cho‘zilganda  chang  nafas  yo‘llariga  chuqurroq  kiradi.  Bronx-
larning  shilliq  ðardasi  changga  ta’sirchan  bo‘ladi  va  shu  bois
chang bronxiti ðaydo bo‘lishi mumkin.
Konning  changli  bo‘limlarida  uzoq  yillar  davomida  ishla-
ganda o‘ðkaning surunkali kasalligi – ðnevmokonioz kelib chiqa-
di.  Kon  changi  tarkibidagi  erkin  kremniy  (II)  oksid  ðnevmo-
koniozning bir turi – silikoz kasalligining kelib chiqishiga sabab
bo‘ladi. Tog‘ jinslarini suv bilan burg‘ilash, ortishdan oldin qo‘ðo-
rilgan tog‘ jinslariga suv seðish va yetarlicha shamollatishni tashkil
qilish  natijasida  kon  havosidagi  chang  miqdori,  asosan,  yirik
chang  zarrachalari  hisobiga  kamayadi.
Yerosti konlarini sun’iy ravishda shamollatib turish konlarda
changga  qarshi  kurashish  shartlaridan  biri  hisoblanadi.  Tog‘
jinsini qazish chuqurlashgan sari qo‘shimcha ravishda mahalliy
mexanik  tarzda  shamollatishdan  foydalanish  kerak.
Changlanishga  qarshi  kurash  olib  borishning  umumiy  tad-
birlari  bilan  bir  qatorda,  shaxsiy  gigiyena  va  shaxsiy  himoya
tadbirlarining qo‘llanilishi, jumladan, changga qarshi resðirator
taqish  muhim  ahamiyatga  ega.
8.10-§.  CHANGDAN  SAQLANISH
TADBIRLARI
Yerostida  ishlaydigan  ishchilarni  zarur  shaxsiy  muhofaza
asbob-anjomlari, korjomalar, yerostida qaziladigan joylarni yetarli
darajada  sun’iy  yoritish  qurilmalari  bilan  ta’minlash  tavsiya
etiladi.

206
Birinchi navbatda, changli ish joyida ishlaydigan shaxslarning
ish  kunini  qisqartirish,  qo‘shimcha  mehnat  ta’tili  berish,
ovqatlanishini yaxshilash, dam olish uylari, ðrofilaktoriyalar va
sanatoriy-kurortlarga  davolanish  uchun  yo‘llanmalar  berish  bi-
lan  ularning  sog‘lig‘ini  mustahkamlash  tadbirlarining  hammasi
hukumatning  kon  sanoati  sohasida  kasalliklarga  qarshi  kurash
haqidagi  qarorida  ko‘zda  tutilgan.
Korxonadagi chang, chang ta’sirida kelib chiqadigan kasalliklar
va  ularning  oldini  olish.  Korxonada  changga  qarshi  kurashish
muhim  ahamiyatga  ega,  chunki  deyarli  har  bir  korxonada  ish
jarayonida  chang  bo‘ladi.  Qurilish  sanoatida  (olovga  chidamli
mahsulotlar tayyorlashda, g‘isht, sement olishda va b.), chinni,
soðol  idishlar  ishlab  chiqarishda,  un  tortish,  ðaxta  tozalash  va
qayta ishlash korxonalarida, mashinasozlik, metallurgiya sanoati,
to‘qimachilik  sanoatining  xomashyo  tayyorlash  va  yigiruv  sex-
larida,  qishloq  xo‘jaligida  va  shunga  o‘xshash  juda  ko‘ð  kor-
xonalarda  chang  chiqadi.
Korxona  changi  ta’sirida  o‘ziga  xos  kasalliklar  (ðnevmoko-
nioz, surunkali bronxit) hamda laringit, traxeit, teri kasalliklari
ðaydo bo‘lishi mumkin.
Changga  qarshi  kurash  sanitariya  va  gigiyena  muassasalari
xodimlarininggina ishi bo‘lib qolmay, bu ish iqtisodchilar hamda
sanoat  xodimlarining  ishi  hamdir.
Bundan  tashqari,  changga  qarshi  kurashish  sog‘liqni  saq-
lashgina bo‘lib qolmay, qimmatli mahsulotlarni havoga chiqib
ketishidan  saqlash  ham  demakdir.  Chang  umrni  qisqartiradi,
yaroqsiz  mahsulotlarni  ko‘ðaytiradi,  oynalarning  ifloslanishi
tufayli  ish  joylariga  quyosh  nuri  tushishi  kamayadi,  ma’lum
sharoitda qo‘ðorish, yong‘in chiqarish xususiyatlariga ham ega.
8.11-§. SHOVQINNING ORGANIZMGA TA’SIRI VA
UNING  OLDINI  OLISH  CHORA-TADBIRLARI
Shovqin  deb  vaqt  davomida  takrorlanmaydigan,  murakkab
munosabatlari bilan ajralib turadigan tovushga aytiladi.
Shovqin balandligi deb davriy jarayondan iborat shovqinga ayti-
ladi.  Bu  jarayon  uyg‘un  bo‘lsa,  shovqin  balandligi  oddiy  yoki
sof bo‘ladi. Sof shovqin balandligining asosiy fizik xarakteristikasi
uning  tezligi  hisoblanadi.  Nouyg‘un  tebranishlarga  murakkab
shovqin  balandligi  deyiladi.  Tebranishlarning  elastik  muhitdagi

207
tezligi  odam  qulog‘iga  eshitiladigan  chegarada,  ya’ni  16  dan
20000 Hz orasida bo‘ladi. Boylama to‘lqinlar tarzida tarqaladigan
tebranishlar tovush tebranishlari deb ataladi. To‘lqin tezligi 16
Hz  dan  kichik  bo‘lmasa  infratovush  va  20000  Hz  dan  yuqori
bo‘lsa ultratovush deb ataladi. Infratovush va ultratovush eshituv
a’zolari orqali qabul qilinmaydi.
Shovqinning  organizmiga  ta’siri.  Kuchli  shovqin  ta’sirida
eshitish  analizatorlarida  o‘zgarishlar  ðaydo  bo‘ladi.  Eshitish
a’zolari  shovqinga  nisbatan  hosil  bo‘ladigan  adaðtatsiyaning
vaqtincha ðasayishida kuzatiladi. Uzoq muddatli akustik ta’sirda
shovqinga  nisbatan  sezgirlik  oshadi.
Oldin  sekin-asta  o‘z  holiga  keladigan  (eshitish  charchashi),
keyinchalik  shovqin  ta’sir  ko‘rsatguncha  bir  me’yorda  sezuv-
chanlikni saqlashi kuzatiladi.
Shovqin  kishi  organizmiga  umumbiologik  qo‘zg‘atuvchi
sifatida  ta’sir  ko‘rsatadi.  Faqat  eshitish  a’zolariga  ta’sir  qilib
qolmay, bosh miya strukturasiga ham ta’sir ko‘rsatadi, oqibatda
har  xil  funksional  o‘zgarishlar  yuz  beradi.  Jumladan,  shovqin
ta’sirida kaðillarlarning qisqarishi natijasida ðeriferik qon ayla-
nishi buzilishi, qon bosimi ko‘tarilishi mumkin.
Shovqinning salbiy ta’sirida odamning gaðlari noaniq bo‘lib
qoladi, o‘zini yomon sezadi, toliqadi, ish unumi ðasayadi, oqi-
batda shovqin kasalligi kelib chiqadi.
Bunda  shovqin  xarakteri,  balandligi,  tezligi  va  ta’sir  etish
davomiyligi  hamda  organizmning  shovqinga  qarshi  shaxsiy
sezuvchanligi  muhim  ahamiyatga  ega.
Ish joyida shovqin uzoq vaqt davomida baland bo‘lsa, eshitish
qobiliyati koxlear nevritiga xos ravishda sekin-asta ðasaya boradi,
bora-bora  odam  garang  bo‘lib  qolishi  mumkin.  Ba’zi  bir
odamlarda eshitish a’zolari deyarli bir oy ichida shovqin ta’sirida
o‘zgarishga uchrasa, boshqa odamlarda sekin-asta rivojlanuvchi
o‘zgarishlar uzoq yillardan keyin yuzaga chiqishi mumkin.
Eshitish  qobiliyatini  yo‘qotish  muhim  fiziologik  kamchilik
bo‘lib, ish qobiliyati tushib ketishining asosiy sababchisi hisobla-
nadi.  Shovqin  ta’sirida  nevrasteniya  alomatlari,  ba’zi  hollarda
qon-tomir  vegetodisfunksiyasi  sindromi,  ko‘ðincha  giðertoniya
tiðidagi  neyrosirkulator  disfunksiya  uchraydi.  Kuchli  shovqin
ta’sirida  asab  sistemasidagi  o‘zgarishlar,  asosan,  eshitish  a’zo-
lariga  taalluqli  bo‘ladi.  Ishchilar,  asosan,  bosh  og‘rishi,  bosh
aylanishi, xotiraning susayishi, ish qobiliyatining ðasayishi, uyqu-