Umumiy gigiyena va ekologiya
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
birikmalar, radioaktiv moddalar bilan ifloslangan suvdagi baliq-
larni istemol qilganda zaharlanish mumkin. 7. Tuðroq qishloq xojalik mahsulotlari odam. Kimyoviy tarkibi buzilgan tuðroqda yetishtirilgan qishloq xojalik mah- sulotlari istemol qilinganda zararli tasirlanish mumkin. 8. Pestitsidlar, radioaktiv moddalar bilan zararlangan yem- xashak berib boqilgan hayvonlarning suti va goshti turli kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. 3.2-§. TUPROQNING TUZILISHI VA UNING GIGIYENIK AHAMIYATI Tuðroq kattaligi bir necha mikrondan santimetrlargacha qattiq jinslardan tashkil toðib, donadorligi, sochilib turishi, govakligi bilan sifatlanadi. Tuðroqning katta-kichikligi 0,1 dan 3 mm gacha bolishi qumtuðroqning asosini tashkil qiladi. Tuðroq tarkibida 90% qum, 10% loy bolsa qumloq, 1030% loyligi soztuðroq, 50% dan ortigi loy bolsa loy tuðroq deyiladi. Tuðroqning govakligi uning donadorligiga bog- liq, tuðroq qancha mayda bolsa, govakligi shuncha kam boladi. Govak tuðroq havo va suvni singdiruvchanligi bilan farqla- nadi. Tuðroq havosi bilan atmosfera havosi orasidagi bogliqlik sanitariyaviy ahamiyatga ega. Toza tuðroq tarkibida koð miq- dorda uglerod (IV) oksid, suv bugi va kislorod boladi. Iflos- 4 M.A. Azizov 50 langan tuðroq tarkibida 0 2 yetishmasligi natijasida ammiak, vodorod, boshqa gazlar yigilishi mumkin. Chunki govak tuð- roqda biokimyoviy jarayonlarning aerob usulda royobga chiqishi gigiyenik jihatdan bexavotir hisoblanadi. 3.3-§. TUPROQNING EPIDEMIOLOGIK AHAMIYATI Tuðroq tarkibidagi organik birikmalar mikroorganizmlar yordamida chiritish xususiyatiga ega. Yer kurrasining bir-biridan farqlanuvchi barcha qitalari tuðrogi tarkibida har xil mikroblar bolib, ularning miqdori 1 g tuðroqda yuz, ming, hatto milliongacha yetishi mumkin. Hatto chol mintaqasida 1 g namsiz qumtuðroq tarkibida 1 milliongacha mikrob bolishi mumkin. Yerning yuza qismida 1 sm dan 10 sm gacha mikroblar qatlami bolib, chuqurlashgan sari mikrob miqdori kamayib boradi. Bakteriyalar tuðroqda koðayishiga qarab 3 turga bolinadi: kuchli, ortacha, kuchsiz. Mikroblar faoliyatida mexanik tasirdan tashqari, tuðroq- ning harorati ham katta ahamiyatga ega boladi. Aholi yasha- maydigan joylarda tuðroq saðrofitlarga boy boladi. Sðora hosil qilmaydigan ðatogen mikroblar, asosan, odamlar najasi, murdalar, hayvon chiqindilari, oqava suvlar tushadigan tuðroqlarda koð uchraydi. Bunday mikroblar tuðroqda oziga qulay sharoit toða olmagani tufayli (noqulay harorat, kam namlik, tuðroqdagi mikroorganizmlarning antagonistik tasiri va boshqalar) qirilib ketadi yoki ozining virulentligini ozgar- tiradi. Lekin qirilib ketguncha qulay sharoitga tushsa, ozining ðatogen faoliyatini korsatishi mumkin. Patogen mikroorganizm- larning tuðroqda uzoq vaqt yashab, sðora hosil qiluvchilari guruhiga kuydirgi, botulizm va gazli gangrenaning qozgatuvchi- lari kiradi. Kasallik jarohatlangan joyga shu kasallikni qoz- gatuvchilari bilan ifloslangan tuðroq tushishi oqibatida vujudga keladi. Kuydirgi tayoqchalari tuðroqqa shu kasallik bilan ogrigan hayvonlarning ajratmalari, olimtiklar, shuningdek, teri-kon zavodlari hamda jun yuvadigan joylardan chiqadigan oqava suvlardan tushishi mumkin. Kuydirgi bakteriyalarining sðoralari tuðroqda on yillab yashaydi. Kuydirgi sðorasi bilan ifloslangan otni yegan qoramolga kuydirgi yuqishi mumkin. 51 Kasallik qozgatuvchi gijjalar (gelmintozlar) koðincha oz rivojlanish bosqichlarini tuðroqda otkazadi, bunda tuxum voyaga yetadi. Odam ichidagi bir dona urgochi askarida 24000 gacha tuxum qoyishi va ular keyinchalik najas bilan tashqariga chiqishi mumkin. Yer sathida askarida tuxumi namgarchilik bolmaganda, quyosh nuri tasirida 7 soatdan 5 kun ichida olsa, 2,510 sm chuqurlikda oz faoliyatini bir yilgacha saqlashi mumkin. Tuxumning yetilishi, sharoitga qarab, 10 kundan 15 kungacha choziladi. Tuxumda hosil bolgan chuval- changsimon embrion suv yoki ovqat bilan organizmga tushib, alohida jinsga aylanadi. Nisbiy namligi yuqori, iqlimi iliq yoki issiq bolgan sharoitda rozgor chiqindilarini oz vaqtida tegishli joylarga olib ketil- masligi natijasida askaridoz va trixotsefallez kasalliklari tez tarqalib ketishi mumkin. Lekin quruq va jazirama issiq iqlim sharoitida yoki shimolning juda sovuq yerlarida gijjalar tuxumi tuðroqda qirilib ketadi, shu sababli bu yerlarda aholi orasida gijja kasalligi koð uchraydi. Tuðroq va osimliklar tarkibida lentasimon gijjalar bolgan najas bilan ifloslanishi shu osimlikdan oziqlangan qoramol va chochqalarning kasallanib, keyinchalik aholi ortasida teniarin- xoz va tenioz kasalliklarning tarqalishiga sabab bolishi mumkin. Ozbekiston iqlimi sharoitida oz vaqtida yigishtirib olib ketilmagan, yigilib qolgan chiqindilar ichak kasalligini ðaydo qiluvchi mikroblarning tuðroqda tez koðayishi va aholi orasida yuqumli kasalliklarning tarqalishiga sabab bolishi mumkin. 1-jadvalda patogen mikroblarning tuðroqda yashash muddati keltiriladi. Yaxshi obodonlashtirilmagan yoki tozalash ishlari kongil- dagidek tashkil etilmagan aholi yashaydigan joylarda tuðroq organik moddalar chirishi natijasida atmosfera havosini iflos qiladigan sassiq hidli gazlar hosil boladi. Organik moddalarga boy bolgan tuðroq ðatogen mikroor- ganizmlar uchun ozuqa muhiti hisoblanadi. Tuðroqning ðatogen mikroflorasi yer yuzasi va yerosti suvlari, kemiruvchilar va tuðroqdan kotarilgan chang orqali tarqalishi mumkin. Fan-texnika taraqqiyoti, kimyo va atom energetikasi rivojla- nishi tufayli tuðroqning zararli, kimyoviy va radioaktiv mod- dalar bilan ifloslanish darajasi tobora ortib bormoqda. Qishloq xojaligida ðestitsidlar bilan, asosan, tuðroq ifloslanadi. Turgun 52 zaharli moddalar va izotoðlik xususiyatini uzoq saqlaydigan radioizotoðlar tuðroqda toðlanib borib, yerosti suvlari va osim- liklarga, ular bilan birga yoki oziq-ovqat orqali (uy hayvon- larining goshti yoki suti orqali) odam organizmiga tushishi mumkin. Bundan tashqari, kimyoviy ifloslangan narsalar tuðroq- dagi biologik jarayonlarga, sabzavotlar, boshoqli va boshqa osim- liklarning organoleðtik xossasi hamda tarkibiga salbiy tasir etishi mumkin. 3.4-§. TUPROQNING KIMYOVIY TARKIBI VA GEOKIMYOVIY ENDEMIYA Tuðroq tarkibida D.I. Mendeleyev davriy sistemasiga ki- ruvchi barcha kimyoviy elementlar mavjud bolib, biosferaga mikroelementlarning tushishiga har xil omillar, jumladan, mete- oreologik, eroziya yonalishi, biologik va antroðogen (tashqi muhitning sanoat chiqindilari bilan ifloslanishi) sharoit tasir qiladi. Tashqi muhit kimyoviy tarkibining ozgarishi organizmda biologik ozgarishlar sodir bolishiga, jumladan, endemik kasal- liklarning koðayishiga olib keladi, bunday geografik hududlar biogeokimyoviy olkalar deb ataladi. Toshkent viloyatining togli hududlari havosi tarkibida (rangli metall bolgan joylarda) Zn, PI, Cu ruxsat etiladigan miqdordan koð bolishi qishloq xojalik mahsulotlari tarkibiga ham tasir etadi. k il l a s a K k il l a s a K k il l a s a K k il l a s a K k il l a s a K i h c v u t a g z o q t a d d u m a h c a t r O t a d d u m a h c a t r O t a d d u m a h c a t r O t a d d u m a h c a t r O t a d d u m a h c a t r O ) a t f a h ( t a d d u m l a m i s k a M t a d d u m l a m i s k a M t a d d u m l a m i s k a M t a d d u m l a m i s k a M t a d d u m l a m i s k a M ) y o ( i h u r u g z o fi t a r a ð - fi T i h u r u g a y i r e t n e z i D i n o i r b i v o b a V i s a h c q o y a t z o y ll e s t u r B i s a h c q o y a t a y i m e r a y l u T i s a h c q o y a t n u o T i r a l a y i r e t k a b o r k i m li S ti l e y i m il o ð : r a l s u r i V i k a s k o k 3 2 5 5 , 1 2 1 3 5 , 0 2 1 n i q a y a g 5 , 0 q it r o n a d 3 1 q it r o n a d a t 2 1 n i q a y a g 9 a h c a g 4 a h c a g 2 a h c a g 5 , 2 a h c a g 1 a h c a g 7 a h c a g 6 3 1-jadval Patogen mikroblarning tuðroqda yashash muddati 53 Malumotlarga kora, Toshkent viloyatining qator shahar (Olmaliq, Pskent) va tumanlarida (Boka, Oqqorgon, Orta Chirchiq va boshqa) qorgoshin 47, rux 67, mis 10 hissagacha koð istemol qilinar ekan. Kimyoviy birikmalarning aholiga surunkali tasir qilib turishi bazi kasalliklarning kelib chiqishiga sababchi bolishi mumkin. 3.5-§. TUPROQNING IFLOSLANISHI VA UNI TOZALASH Suyuq va qattiq chiqindilar tuðroqqa har xil yollar bilan tushadi. Otgan asrning taniqli gigiyenisti Rubner «Umuman chiqindilar tashlanadigan tabiatning ozi yaratgan joy bu tuðroqdir» deb yozgan edi. Organik chiqindilarning tuðroqqa koð miqdorda tushishi tuðroqning oz-ozini zararsizlantirish xususiyatiga salbiy tasir korsatadi. Tuðroqning ifloslanganlik darajasi kimyoviy, bakteriologik hamda gelmintologik tekshi- rishlar orqali aniqlanadi. Tuðroqning ifloslanganligini kimyoviy usulda aniqlashda I.I. Xlebnikov tavsiya qilgan «Sanitariya soni»dan foydalanish mumkin. Tuðroqda tozalanish jarayoni oshgan sari gumusdagi azot miqdori ortib boradi, shu bilan bir qatorda sanitariya soni ham oshadi. Sanitariya soni deganda tuðroqning gumus tarkibidagi oqsil azoti miqdorining tuðroqdagi organik azot miqdoriga nisbati tushuniladi. Juda ifloslangan tuðroqda sanitariya soni 0,70 dan kam, ortacha ifloslangan tuðroqda 0,850,86, deyarli toza tuðroqda 0,98 boladi. Tuðroqning ifloslanganligini undagi bakteriyalarning soni hamda ichak tayoqchasi titrini aniqlash usuli bilan ifodalash mumkin. Juda ifloslangan tuðroqning kolititri 0,001 va undan ðast, toza-ifloslanmagan tuðroqda titr 1,0 va undan yuqori boladi. Toza tuðroqda gijja tuxumlari bolmasligi kerak. Tuðroqning organik chiqindilardan tozalanishi quyidagicha kechadi: 1. Organik birikmalar mineralizatsiyaga uchraydi va mineral tuzlarga aylanadi. 2. Ichak guruhiga kiruvchi ðatogen mikroblar oladi. 3. Gijjalar tuxumi yashash qobiliyatini yoqotadi va oladi. 54 Tuðroqning gijjalar tuxumidan bunday tibbiy usulda toza- lanishi katta ahamiyatga ega. Tuðroqda organik birikmalarning ðarchalanishi ikki bos- qichda sodir boladi: oldin mineralizatsiya, song nitrifikatsiya. Tuðroqda organik birikmalarning mineralizatsiyaga uchrashi ikki xil sharoitda: yetarli darajada kislorod bolganda hamda anaerob sharoitda kechadi. Bunday bioximik ozgarishlar jarayonida quyidagilar sodir boladi: a) uglevodlar suvga va karbonat kislotaga ðarchalanadi; b) yoglar glitserin, yog kislotalariga va bular oz navbatida, suvlarga va karbonat kislotaga ðarchalanadi. Tuðroqning oz-ozidan tozalanishining ikkinchi bosqichida nitrifikatsiya jarayoni kislorod ishtirokida birinchi bosqichda hosil bolgan kimyoviy elementlar, osimliklar uchun zarur bolgan yangi murakkab birikma mineral tuzlariga aylanadi. Tuðroqdagi uzoq muddatli murakkab jarayonlar davomida tuðroqqa tushgan organik moddalar mikroorganizmlar tasirida ðarchalanib, suv, uglerod (IV) oksidga, mineral tuzlar esa gu- musga aylanadi, ðatogen mikroorganizmlar esa nobud boladi. Gumus asta-sekin ðarchalanib, osimliklarga zarur bolgan oziq moddalarni beradi. Gumus organik moddalardan iborat bolishiga qaramay, chirimaydi, sassiq hid chiqarmaydi, ðash- shalar qonmaydi (tarkibidagi ðatogen mikroblar bundan mus- tasno). Tuðroq koðgina zaharli birikmalardan ham tabiiy to- zalanish xususiyatiga ega. Zaharli birikmalar tuðroqqa singib, mikroorganizm hamda havodagi kislorod tasirida oksidlanib, zaharsiz birikmalargacha ðarchalanadi. Tuðroqning oz-ozidan tozalanishi aeratsiyaga bogliq. Yirik, donador tuðroq (qumli, qumloq) da suv va havo yaxshi singishi malum. Shuning uchun ular quruq bolib, yaxshi aeratsiyalanadi va oz-ozidan tozalanadi. Mayda, donador tuðroq (loy tuðroq, torfli tuðroq) govaklari tor bolib, suv hamda havoning yomon otkazganligi uchun oz-ozidan tozalanishi sekin kechadi. Yerga organik chiqindilar koð solib yuborilganda uning oz-ozidan tozalanishi sekinlashadi. Bunda anaerob chirish mikrof- loralarning rivojlanishi uchun sharoit vujudga keladi va toliq ðarchalanib ulgurmagan organik moddalar sasib, atmosfera havosini ifloslantiradi. Qattiq va suyuq chiqindilarni yoqotish va zararsizlantirish uchun tuðroqning tabiiy tozalanish xususiya- tiga tosqinlik qilmaslik kerak. 55 Chiqindi turlari, tarkibi, ularning toðlanish meyorlari. Aholi yashaydigan joylarda chiqindi manbalari ham, turlari ham xilma- xildir. Chiqindining qattiq va suyuq turlari farqlanadi. Qattiq chiqindilarga turarjoy va jamoat binolaridan chiqadigan axlat, sanoat va oziq-ovqat korxonalarining chiqindilari, qozonxona- lardan chiqadigan shlak, kul, hovli va kochadan chiqadigan axlatlar kiradi. Kanalizatsiya otkazilmagan joylarda suyuq chi- qindi magzava va yuvindidir. Aholi yashash joylarida hosil boladigan chiqindilarning miqdori va ularning tarkibi shaharning katta-kichikligiga, kanalizatsiya bor-yoqligiga, umumiy ovqat- lanish tarmogining rivojlanganlik darajasiga, iqlim sharoitlariga va boshqalarga bogliq holda ozgarib turadi. Axlatxonalardagi uy-rozgor chiqindilari kemiruvchilar va hasharotlarning ko- ðayishiga, yoqimsiz hid chiqishiga sabab boladi. Gigiyenik nuqtayi nazardan organik moddalar saqlagan chiqindilarga koð- roq ahamiyat beriladi. Ular aholi yashash joyidan oz vaqtida tashib ketilmasa, havoni ammiak, vodorod sulfit, merkaðtan va boshqa moddalarning ðarchalanish mahsulotlari bilan iflos- lantirishi mumkin. Bundan tashqari, axlatxonalar ichak infek- siyasini qozgatuvchilar, gelmint tuxumlarining yashashi uchun qulay muhit hisoblanadi. Shahar va qishloqlarda chiqindilarning yillik umumiy hajmi goyat kattadir. Chiqindilarning umumiy miqdori bir odamga bir yil ichida toðlanadigan qattiq va suyuq chiqindilarning ortacha meyorlariga va aholi yashash joyida yashovchilarning soniga qarab aniqlanadi. Shunga asoslanib, ax- lat yiguvchi transðort vositalarining zarur miqdori hisoblab chiqiladi va chiqindilarni yigish va zararsiz holga keltirishning eng maqsadga muvofiq tizimi belgilanadi. Aholi yashash joylarini tozalash tizimi. Aholi yashash joylarini tozalash deganda chiqindilarni yigish, tashib ketish va zararsiz- lantirish boyicha otkaziladigan tadbirlar komðleksi tushuniladi. Aholi yashash joylarini tozalash faqat gigiyenik emas, balki iqtisodiy ahamiyatga ham ega, chunki chiqindilardan ogitlar, issiqlik energiyasi olish uchun yoqilgi, mollarni boqishda ozuqa sifatida foydalaniladi. Aholi yashaydigan joylarni suyuq chiqindilardan tozalash. Bu ish ikki yol bilan olib boriladi: 1. Kanalizatsiya orqali. Bunda suyuq chiqindilar maxsus quvurlar (oqizish tizimi) orqali maxsus joylarda toðlanadi, u yerda tozalanadi, zararsizlantiriladi. 56 2. Suyuq chiqindilar aholi yashaydigan joylardan transðort vositalari yordamida olib ketilib, maxsus ajratilgan joyga tokiladi va u yerda zararsizlantiriladi. Rozgordagi suyuq chiqindilarni tashlash uchun oralar kov- lanadi. Suyuq chiqindilarni tashib olib ketib, yoqotish quyidagi bosqichlarni oz ichiga oladi: 1. Chiqindilar yigiladigan joylar (hojatxonalar, yuvindi tokiladigan oralar). 2. Tashib ketish uchun transðort. 3. Chiqindilarni zararsizlantirish va qayta ishlash inshootlari. Inson yashaydigan joyda birinchi navbatda havo, tuðroq, yerosti suvlari ifloslanmaydigan qilib hojatxona quriladi. Vodoð- rovod va kanalizatsiya bolmaganda, 12 qavatli binolarda lyuftklozetlar havo yurib turadigan hojatxonalar quriladi. Hov- lida tozalab turiladigan hojatxona bolsa, uni doimo ozoda saqlash kerak. Hovlida hojatxona turarjoy binolaridan kamida 20 metr masofada quriladi. Hojatxona orasi (har bir odamga sutkada 1,5 litr atrofida) hojatxonaga kiradigan odamlar soniga, qancha muddatda tozalanishiga qarab quriladi. Ora devori suv otkaz- maydigan narsalar (gisht, tosh, beton va b.lar)dan ishlanadi, tagiga 3040 santimetr qalinlikda shibbalangan quyuq loy soli- nadi. Hojatxonaning devori va usti tirqishlarsiz, eshigi zich va oz-ozidan yoðiladigan (ðrujinali, ilgakli), tegishli qoðqoqli bo- lishi kerak. Oraga havo tortadigan morkon ornatiladi. Patogen mikroorganizmlar yuvindida axlatga qaraganda kam boladi, biroq u chirib, sassiq hid chiqarishi mumkin. Yuvindi miqdori axlat miqdoriga qaraganda koð boladi, shuning uchun ularni tashib ketib yoqotish qiyin. Yuvindini tashlash uchun kir ora kovlab, ustiga torli quti qoyiladi. Torda qolgan xas-choð, axlat olib tashlanadi, oradagi yuvindi esa vaqt-vaqti bilan tashib olib ketiladi. Orta Osiyo xalqlari suyuq chiqindilarni yigish va ularni zararsizlantirish uchun keng miqyosda tashnovdan foydalanish- gan. Tashnovda chiqindilar, iflos suvlar tuðroq usulida tozala- nadi. Ozbekiston sharoitida tashnov qadimiy shaharlar (Buxoro, Xiva, Samarqand)da keng qollanilgan. Tashnov ortacha chuqurligi 24 metr, eni 11,5 metr bolib, ustki qismi gumbaz shaklida gisht bilan ishlab chiqiladi. Shunda ora xumsimon shaklda bolib, ogzi qoðqoq bilan yoðiladi. 57 Axlatni tuðroqqa aralashtirib yuborish usuli bilan zarar- sizlantiriladi. Bu usulning afzalligi shundaki, tuðroq tarkibi oziqlantiruvchi birikmalar: azot, fosfor, kaliy bilan ham boyi- tiladi. Hozirgi vaqtda, suyuq chiqindilarni zararsizlantirish ikki usulda olib boriladi: 1. Assenizatsiya dalalari. 2. Haydaladigan dalalar. Assenizatsiya dalalarida tuðroq tashlangan suyuq chiqindi- larni zararsizlantiribgina qolmay, uni tabiiy ogitga aylantiradi. Bunday yerlarda hosildorlik 5060% oshishi, bazi mahsulotlar, jumladan, karam va baqlajon hosildorligi 23 marta oshishi mumkin. Iflos suyuq chiqindi tashlashga moljallangan dala 2 qismga bolinadi: yozlik va qishlik. Yozligi, oz navbatida, kengligi 100 metrdan bolgan otizlarga bolinadi. Otizlar zovurlar bilan ajralgan bolib, ularga galma-galdan iflos suyuq chiqindi quyib turiladi. Iflos suyuq chiqindi quyidagi usullarda quyiladi: 1. Ajratilgan karta haydaladi. 2. Chiqindi tashuvchi transðort har 10 metr yer uchastkasiga bittadan 1,5 m 3 gacha bolgan chiqindini tashlaydi. 3. Suyuq iflos chiqindi tashlangan joy qurishi bilan haydaladi. Yozlik maydon 1,5 oy oraligida 23 marta haydaladi, oxirgi marta chiqindi quyilgandan song haydalib, kelgusi yil bahorda ekin ekishga tayyorlanadi. Qishlik uchastka esa kuzda haydaladi, qishda bir marta suyuq chiqindi tashlanadi, lekin yer haydalmaydi, bahorda tashlangan iflos chiqindilar muzdan tushib, suyuq qismi yerga sorilib, qurigandan keyin qayta haydaladi. Haydaladigan dalalarda, yuqorida aytganimizdek, iflos chi- qindilar zararsizlantiriladi. Haydashga ajratilgan maydon 2 ga bolinadi bir qismiga shu yilda iflos suyuq chiqindilar tash- lansa, 2-yarmida organik birikmalar mineralizatsiyaga uchraydi. Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling