Umumiy ma’lumotlar Sel suzi arabcha «tez okuvchi suv»

O‘zbekistonda shaharlarni seldan muxofaza kilish tadbirlarining taxlili.
Urta Osiyo xududida va Kozokiston janubida shu vaktgacha 2500 gayaqin sel okimi yullari aniklanib, yuz yilgacha bulgan davr ichida 6000 martadan kuprok sel kelishi xodisalari kuzatiladi.Jumxuriyatimiz xududida sel okimlari kuprok Fargona vodiysi, CHirchik, Zarafshon, Oxangaron, Surxandaryo, Kashkadaryo, Sanzor daryo xavzalarida uchrab turadi.SHuningdek sel xodisasi Saraosiyo noxichsidagi Xondiza, Dexkonoboddagi Kirshaksoy, Kashkadaryodagi Kumsoy, Kattakurgondagi Jizmansoy, Kushraboddagi Tusiksoy kabi soy va uzanlarda tez - tez kuzatib turiladi.SHulardan Fargona vodiysidagi sel okimlari eng xatarli xisoblanadi.Xar yili Fargonani urab turgan tog yonbagirlarida 300 gayaqin sel irmoklari xosil buladi. SHunga kura Fargona vodiysi sel kelish extimoli bulgan eng xatarli noxiya deb xisoblanadi.
M.B. Doshanov (1968 yil) ma’lumotiga kura tog jinslarining govilib ketishi nishablik oshishi bilan kupayib borishini kursatadi.
Yоnbagirlarda tog jinslarining yuvilib ketishi. m³ ga . 3.1-jadval.

Egingarchilik yigindisi,mm	10% kiyalikda	20% kiyalikda
2,5	0	4,8
6,4	2,7	5,3
26,8	24,0	52,0
46,3	104,0	216,0

Kiyaligi 45% dan ortik bulgan tog yonbagirlari Fargona vodiysining umumiy maydonining 20% ga yaqinini tashkil kiladi.
Urta Osiyoda sel toshkinlari mart oyidan to avgust oyigacha bulgan davr ichida kuzatiladi.Aprel bilan may oylarida suv toshkinlari tez -tez kaytarilib turadi. Sel asosan kuchli yomgirdan shakllanib, shiddatli tus oladi. Ammo sel toshkinlari nafakat yogingarchilikning shiddatiga (intensivligiga) balki tuproq tarkibi, usimliklar va xavo xarorati kabi faktorlarga xam boglikdir.
Urta Osiyoning tokka va adir zonalariga kichik - kichik soylardagi jala va yomgirlardan xosil bulgan sel toshkinlari uzi bilan kup mikdorda mayda tuproqlarni olib keladi, shiddat bilan kelishi natijasida katta emirilish kuchiga ega buladi.
Sel okimlari xar yili mamlakatimiz xalk xujalik soxasiga juda katta zarar keltiradi. 1966 yildagi Isfara daryosi vodiysidagi ruy bergan xalokatli sel tufonini eslatib utishning uzi kifoya. Ubutun Fargona viloyatini vayronagarchilikka olib keldi.1969 yilgi Zarafshon vodiysidagi sel toshkini esa bir kechaning uzida unlab kishloklarni uz domiga tortib ketdi.Sel ayniksa Samarkand viloyatining Urgut noxiyasida tez - tez xaf tugdirib turadi.
Andijon viloyatidagi 1967 yili 28 aprel va 17 mayda bo‘lib utgan sel toshkini juda kuplab vayronagarchilik va zarar keltirdi.
Fargona viloyatining SHoximardon zonasida 1977 yil 29 maydan 13 iyulgacha va 1990 yilning 10 iyulidagi kuchli jala natijasida yuzaga
kelgan sel okimi kupgina ziyon etkazdi.1972 yildan 1984 yilgacha bulgan vakt ichida 10 dan ortik kuchli sel toshkinlari kayd etildi.Misol tarikasida 1977 yil 29 mayda Andijon viloyatiga karashli Beshbuz adirida bo‘lib utgan sel toshkinini batafsil tasvirlab utaylik. Bu xodisa Andijon shaxrini muxofaza kilish maksadida 1967 - 70 yillarda kurilgan birinchi sisilasining 1.2.3. va 4 - sel ombori zonasida bo‘lib utdi. Sel soat 19 dan 30 minut utganda jala yomgirdan boshlanganligi kayd etilgan.Sel omborining suv yigiladigan xududini kamrab olgan va bir soat davomida yokkan ,tushgan selning xajmi 13,5 ming m tashkil
kildi .Okimning suyuk fazasi 9,9 ming m ,kattik jinslari (chukmalar) 3,6 ming m ga etdi. 2m/s dan 5 m/s gacha uzgarib turishi soy uzanining kuzatish uchastkasidagi okimning yuza tezligi kayd kilindi.