Umumiy ma’lumotlar
digitalis plantares proprius)
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
Odam anatomiyasiA. G.AXMEDOV 4
|
digitalis plantares proprius) va uchta umumiy barmoq nervlarini (n. digitales plantares communis) beradi. Umumiy barmoq nervlari barmoq falangalari asosi 141-rаsm. Boldir nervlari 1-n.ischiadicus; 2-n.tibialis;
3-n.peroneus communis; 4.n.cutaneus surae medialis; 5-n. cutaneus surae lateralis; 6-n.suralis.
1-n.gluteus superior; 2-n.ischiadicus; 3-n.clunium inferior;
4-n.cutaneus femoris posterior; 5-n.gluteus inferior. 399
sohasida ikkitadan xususiy kaft nervlariga (n. digitales plantares proprii) bo‘linib I-IV barmoqlarning bir-biriga qaragan yuzalari terisini innervatsiya qiladi.
Medial oyoq kafti nervi bundan tashqari oyoq kafti mushaklaridan bosh barmoqni uzoqlashtiruvchi va bukuvchi kalta mushak, barmoqlarni bukuvchi kalta, birinchi va ikkinchi chuvalchangsimon mushaklarni innervatsiya qiladi. Lateral oyoq kafti nervi (n. plantaris lateralis) lateral oyoq kafti egatida o‘z nomidagi arteriya bilan yotadi va IV kaft suyagi oralig‘ining proksimal uchida u chuqur va yuza shoxga bo‘linadi. Yuza shox (r. superficialis) V barmoq kaft tomoni tashqi yuzasi terisini innervatsiya qiluvchi n. digitales plantares proprii va umumiy barmoq nervi n.digitalis plantaris communis ga bo‘linadi. U esa oyoq kaftini IV-V barmoqlari terisini bir-biriga qaragan yuzasini innervatsiya qiluvchi (n. digitales plantares proprii) ga bo‘linadi. Chuqur shox (r. profundus) suyaklararo mushaklarni, 3 va 4 chuvalchangsimon mushakni, bosh barmoqni yaqinlashtiruvchi mushakni, bosh barmoqni bukuvchi kalta mushakning lateral boshini, oyoq kaftining kvadrat mushagi va kichik barmoqni uzoqlashtiruvchi mushakni innervatsiya qiladi.
Umumiy kichik boldir nervi (n. peroneus communis) o‘tirg‘ich nervidan ajragandan keyin, lateral tomonga yo‘nalib, kichik boldir suyagi boshchasini aylanib o‘tadi. U uzun kichik boldir mushagi ichida yuza va chuqur kichik boldir nerviga bo‘linadi. Bo‘linishdan oldin taqim osti chuqurchasida umumiy kichik boldir nervidan boldirning lateral tomoni terisini innervatsiya qiluvchi boldirning lateral teri nervi (n. cutaneus surae lateralis) chiqadi. Bundan tashqari umumiy kichik boldir nervi sonda sonning ikki boshli mushagini kalta boshini va tizza bo‘g‘imi xaltasini innervatsiya qiladi. Yuza kichik boldir nervi (n. peroneus superficialis) pastga yo‘nalib mushak-kichik boldir kanalida yotadi. Kanaldan o‘tayotganida u uzun va kalta kichik boldir mushaklariga shox beradi. Boldirning pastki qismida nerv kanaldan chiqib fassiyani teshib o‘tadi va ikki shoxga bo‘linadi. Birinchi shoxi n. cutaneus
hamda II-III barmoqlarning bir-biriga qaragan yuzalari terisini innervatsiya qiladi. Ikkinchi shoxi - n. cutaneus dorsalis intermedius oyoq kaftining ustki lateral yuzasi bo‘ylab tushadi va n.digitalis dorsalis pedis larga bo‘linib, III, IV va V barmoqlarning bir-biriga qaragan yuzasi terisini innervatsiya qiladi.
Chuqur kichik boldir nervi (n. peroneus profundus) suyaklararo pardaning oldingi yuzasi bo‘ylab oldingi katta boldir arteriyasi bilan birga oyoq kafti ustiga chiqadi. Birinchi kaft oralig‘ining distal uchida ikki (nn.digitalis dorsalis) ga bo‘linib I va II barmoqlarning bir-biriga qaragan yuzasi terisini innervatsiya qiladi. Chuqur kichik boldir nervining mushak shoxlari oldingi katta boldir, barmoqlarni yozuvchi uzun, bosh barmoqni yozuvchi uzun, barmoqlarni yozuvchi kalta va bosh barmoqni yozuvchi kalta mushaklarni, hamda boldir-tovon bo‘g‘imi xaltasini innervatsiya qiladi.
Oyoq terisini innervatsiya qilishda bel va dumg‘aza chigalining shoxlari ishtirok etadi. Dumba sohasi terisini bel va dumg‘aza orqa miya nervlarining orqa 400
shoxlarining lateral teri tarmoqlari bo‘lgan ustki va o‘rta dumba nervlari (nn. clunium superiores et medii) innervatsiya qiladi. Son sohasi terisini tanosil-son, yopqich, son, sonning orqa teri nervi shoxlari innervatsiya qiladi. Boldir terisini son, katta boldir, umumiy kichik boldir nervi shoxlari innervatsiya qiladi. Oyoq panjasining ust tomonini yuza va chuqur kichik boldir nervi shoxlari, oyoq kafti terisini esa medial va lateral kaft nervlari shoxlari innervatsiya qiladi.
Pereferik nervlarning tarqalish qonuniyatlari 1.Nervlar markaziy nerv tizimi joylashgan o‘rta chiziqdan yon tomonga qarab tarqaladi. 2.Tananing tuzilishi ikki tomonlama simmetriyaga asoslangani uchun nervlar juft bo‘lib simmetrik yo‘naladi. 3.Tananing metamer tuzilishiga mos ravishda nervlar segmentar tuzilishni saqlaydi. 4.Nervlar miyadan chiqqan joydan a’zogacha qisqa yo‘l bilan boradi. Agar a’zo o‘zining hosil bo‘lgan joydan surilsa, nerv ham uning ketidan yo‘naladi (n. phrenicus). 5.Mushaklar nervl orqa miyaning shu miotomlariga mos segmentlardan chiqadi. 6.Agar mushak bir nechta miotomdan hosil bo‘lsa, bir nechta nerv bilan innervatsiya qilinadi (qorinning keng mushaklarini qovurg‘alararo nervlar va bel chigali shoxlari innervatsiya qiladi). 7.Yuza (teri) nervlar teri osti venalari bilan, chuqur nervlar esa arteriya, vena va limfa tomirlari bilan tomirli-nervli dastalar hosil qiladi. 8.Tomirli-nervli dastalar tarkibidagi nervlar bukiluvchi yuzalarda yotadi.
Bosh miya nervlari
Bosh miya nervlari (nn craniales) bosh miya asosidan chiquvchi 12 juft nervdan iborat. Ular quyidagilar: I juft - hidlov nervi - nervus olfactorius II juft - ko‘ruv nervi – nervus opticus III juft - ko‘zni harakatlantiruvchi nerv - nervus oculomatorius IV juft - g‘altak nervi - nervus trochlearis V juft -uch shoxlik nerv - nervus trigeminus VI juft - uzoqlashtiruvchi nerv - nervus abducens VII juft - yuz nervi - nervus facialis VIII juft - dahliz-chig‘anoq nervi - nervus vestibulo-cochlearis IX juft - til-yutqin nervi - nervus glossopharyngeus X juft - adashgan nerv - nervus vagus XI juft - qo‘shimcha nerv - nervus accessories XII juft - til osti nervi - nervus hypoglossus 401
Bosh miya nervlari tuzilishi jihatidan orqa miya nervlaridan farq qiladi. Bu farq bosh miya hamda kallaning taraqqiyotini tana va orqa miya taraqqiyotidan boshqacha bo‘lishiga bog‘liq. 12 juft bosh miya nervlarini bir nechta guruhga bo‘linadi: I guruhga uchta sezuvchi nervlar: I juft - hidlov nervi, II juft -ko‘ruv nervi, VIII juft - dahliz-chig‘anoq nervi kiradi.
II guruhga beshta
harakatlantiruvchi nervlar: III juft-ko‘zni harakatlantiruvchi nerv, IV juft-g‘altak nervi, VI juft-uzoqlashtiruvchi nerv, XI juft-qo‘shimcha nerv, XII juft-til osti nervi kiradi. III guruhga to‘rtta aralash nervlar: V juft - uch shoxlik nerv, VII juft - yuz nervi, IX juft - til yutqin va X juft - adashgan nerv kiradi. Oxirgi guruh nervlar tarkibida sezuvchi, harakatlantiruvchi va vegetativ tolalar bo‘ladi, ammo nervlarning bunday bo‘linishi shartli ravishda, chunki har qanday harakatlantiruvchi nerv tarkibida chuqur sezgi va vegetativ tolalar bo‘ladi. Bosh miya nervlari orqa miya nervlariga o‘xshab orqa va oldingi ildizlar yig‘indisidan iborat bo‘lmay, faqat oldingi yoki orqa ildizlardan hosil bo‘lgani uchun harakatlantiruvchi yoki sezuvchi nervlar bo‘ladi. Bundan tashqari bosh miya nervlarining hech qaysisi boshqa biroviga o‘xshamaydi. 12 juft bosh miya nervlari taraqqiyotiga qarab bir necha guruhga bo‘linadi: I. oldingi miyadan taraqqiy etuvchi I va II juft nervlar. Ular bosh miya o‘simtalari bo‘lib, hidlov nervi hidlov miyasidan, ko‘ruv nervi esa oraliq miyadan taraqqiy etadi. II.bosh miotomlari bilan aloqada taraqqiy etuvchi (III, IV, VI juft) nervlar. Bu nervlar boshning oldingi uchta somitidan taraqqiy etgan ko‘z olmasi mushaklarini innervatsiya qiladi. III.visseral ravoq nervlari (V, VII, IX, X juft). Bu nervlarning tugunlari bo‘lib ularda sohta unipolyar hujayralar joylashgan. Ularning taraqqiyoti ortqi miya bilan bog‘liq. Ularning tarkibida sezuvchi tolalardan tashqari harakatlantiruvchi tolalar ham bo‘lib, visseral apparat mushaklarini innervatsiya qiladi. Shuning uchun ularni visseral ravoqlar nervlari deyiladi. V juft I visseral ravoq nervi. VII juft II visseral ravoq nervi. IX juft III vasseral ravoq nervi. X juft IV va keyingi ravoqlar nervi. XI juft qo‘shimcha nerv o‘z taraqqiyotida X juft nervdan ajrab chiqqani uchun shu guruhga kiritiladi. VIII juft nerv taraqqiyoti davrida VII nervdan ajrab chiqqan sezuvchi nerv hisoblanadi.
IV. 3-4 ta orqa miya nervlarining qo’shilishidan hosil bo‘ladigan XII juft til osti nervi.
I juft, hidlov nervi (nn. olfactorius) burun bo‘shlig‘i hidlov sohasining shilliq pardasida joylashgan hidlov hujayralarining markaziy o‘simtalaridan iborat. Ular 15-20 ta ingichka hidlov nervlarini hosil qilib, g‘alvirsimon suyakning ilma- teshik plastinkasidan o‘tib hidlov piyozchasida (bulbus olfactorii) tugaydi.
Ko‘ruv nervi
402
II juft, ko‘ruv nervi (n. opticus) to‘r pardaning ko‘r dog‘ sohasida ganglioz hujayralarning aksonlari to‘plamidan hosil bo‘ladi. Nerv tomirli va oqliq pardani teshib o‘tib (koz qismi), ko‘z kosasidan (koz kosasi qismi) ko‘ruv nervi kanali orqali (kanal ichi qismi) kalla bo‘shlig‘iga (kalla ichi qismi) chiqadi. Miya tubida ikki tomondan kelayotgan nervlar bir-biriga yaqinlashib, o‘zaro to‘liq bo‘lmagan kesishma (chiasma opticum) hosil qilib ko‘ruv traktiga o‘tib ketadi.
nerv
III juft, ko‘zni harakatlantiruvchi nerv (n. oculomotorius) (142-rasm) tarkibida harakatlantiruvchi va vegetativ tolalari bor. Ular o‘rta miyaning to‘rt tepaligini yuqori tepachalari sohasida, Silviy suv yo‘li tubida joylashgan harakatlantiruvchi (nucleus nervi oculomatorii) va qo‘shimcha vegetativ (Yakubovich) (nucleus oculomatorius accesorius) o‘zaklaridan boshlanadi. Juft yirik hujayrali somatik o‘zak ko‘z olmasi mushaklarini innervatsiya qiladi. Juft mayda hujayrali vegetativ o‘zak ko‘z qorachig‘ini toraytiruvchi mushakni innervatsiya qiladi. Toq mayda hujayrali (Perlia) vegetativ o‘zak kiprikli mushakni innervatsiya qiladi.
Ko‘zni harakatlantiruvchi nerv miya
oyoqqchalarining medial yuzasidan chiqadi. U oldinga yo‘nalib, ko‘z kosasining yuqorigi tirqishi orqali ko‘z kosasiga kiradi va ikki shoxga bo‘linadi. Ustki shox (r. superior) sof harakatlantiruvchi bo‘lib, ustki qovoqni ko‘taruvchi mushak (m.levator palpebrae superior) va ko‘zning yuqorigi to‘g‘ri mushagini (m.rectus superior) innervatsiya qiladi. Pastki shox (r. inferior) aralash. Uning harakat tolalari ko‘zining pastki va medial to‘g‘ri mushaklarni (mm.rectus inferior et medialis), hamda pastki qiyshiq mushakni (m.obliquus inferior) innervatsiya qiladi. Vegetativ tolalari pastki shox tarkibidan chiqib, kiprikli tugunga boradi.
G‘altak nervi
IV juft, g‘altak nervi (n. trochlearis) (143-rasm) harakatlantiruvchi nerv. Uning bitta harakatlantiruvchi o‘zagi (nucleus n.trochlearis) o‘rta miya tomi ostida pastki tepachalar sohasida joylashgan. Nerv miya asosidan yuqorigi miya yelkanining lateral tomonidan chiqadi va miya oyoqchasini tashqi tomonidan aylanib o‘tib oldinga yo‘naladi. Nerv kalla bo‘shlig‘idan ko‘z kosasining yuqorigi tirqishi orqali ko‘z kosasiga kiradi va ko‘zning ustki qiyshiq mushagini
1-nucleus n. oculomotorii; 2-nucleus accessories; 3-n.oculomotorius; 4-sinus cavernosus; 5-fissura orbitalis superior; 6-r.superior; 7-r.inferior; 8- parasimpatik qismi 9-ganglion ciliare.
1-nucleus n. trochlearis; 2-n.trochlearis; 3-sinus cavernosus; 4-fissura orbitalis superior. 403
V juft, uch shoxli nerv (n. trigeminus) aralash nerv. Uning harakatlantiruvchi tolalari ko‘prikda joylashgan (nucleus motorius n. trigemeni) o‘zakdan boshlanadi. Sezuvchi tolalari uch shoxli nervning tugunida (ganglion trigeminale) joylashgan sohta unipolyar hujayralarning markaziy o‘simtalari bo‘lib, ular ko‘prik (nucleus pontinis nervi trigemeni), orqa miya yo‘li (nucleus spinalia nervi trigemeni) va o‘rta miya yo‘li (nucleus mesencephalicus nervi trigemeni) o‘zaklarida tugaydi. Bu hujayralarning periferik o’simtalari yuz, peshona, chakka sohasi terisi, burun bo‘shlig‘i, tilning oldingi 2/3 qismi, tishlar, ko‘zning kon‘yunktivasi shilliq pardasida tugaydi. Uch shoxlik nerv miya asosidan ikki ildiz (sezuvchi va harakatlantiruvchi) hosil qilib ko‘prik bilan miyachaning o‘rta oyoqchasi orasidan chiqadi. Uning sezuvchi ildizi (radix
nerv oldinga va biroz tashqariga yo‘nalib, chakka suyagi piramidasini oldingi yuzasidagi uch shoxlik nerv botiqligida joylashgan uch shoxli nerv bo‘shlig‘i
shaklda bo‘lgani uchun yarimoysimon tugun (ganglion semilunare) deb ham ataladi. Uch shoxli nervning harakatlantiruvchi ildizi tugunning pastki tomonidan o‘tib, nervning III shoxi tarkibiga kiradi. Tugundan uch shoxli nervning uchta shoxi: 1)ko‘z nervi; 2) ustki jag‘ nervi; 3) pastki jag‘ nervi chiqadi.
Ko‘z nervi (n. ophtalmicus) tugundan boshlanib, ko‘z kosasining yuqori tirqishi orqali ko‘z kosasiga kiradi. Ko‘z kosasiga kirgunicha undan miya qattiq pardasiga (r. meningeus) chiqib miyacha chodiriga tarqaladi. Ko‘z nervi ko‘z kosasida peshona, ko‘z yoshi va burun- kiprikli nervlarga bo‘linadi: 1. Ko‘z yoshi nervi (n. lacrimalis) ko‘z kosasining lateral devori bo‘ylab yo‘naladi. Uning shoxlari ko‘z yoshi bezini, ko‘zning lateral burchagi, yuqorigi qovoq terisini va kon‘yunktivasini innervatsiya qiladi. Nerv ko‘z yoshi beziga kirishdan oldin yonoq nervidan qo‘shuvchi tola (r.communicans cum. n.
2. Peshona nervi (n. frontalis) ko‘z kosasining ustki devori ostida yotib ikki shoxga bo‘linadi: a) Ko‘z kosasining ustki nervi (n. supraorbitalis) o‘z nomidagi o‘yma orqali chiqib medial (r.medialis) va lateral (r.lateralis) shoxlarga bo‘linadi. Bu nerv peshona terisini innervatsiya qiladi. b) G‘altak usti nervi (n. supratrochlearis) ko‘z olmasining ustki qiyshiq mushagi ustidan o‘tib, burun ildizi, peshonani pastki qismi, ustki qovoq, ko‘zning medial burchagi terisini va kon‘yunktivani innervatsiya qiladi. 3. Burun-kiprikli nerv (n.nasociliaris) ko‘zning medial to‘g‘ri va ustki qiyshiq mushaklari o‘rtasidan yo‘nalib quyidagi shoxlarga bo‘linadi: a) oldingi g‘alvirsimon nervlar (nn. ethmoidales anterior) burun bo‘shlig‘i va peshona suyagi bo‘shligi shilliq pardasiga. b) burun shoxlar (rr. nasalis) burun bo‘shlig‘i oldingi qismi shilliq pardasiga. d) 2-4 ta uzun kipriksimon nervlar (nn. ciliares longi) oldinga tomon yo‘nalib ko‘z olmasining oqliq va tomirli pardasiga boradi. e) g‘altak osti nervi (n.
404
infratrochlearis) ustki qiyshiq mushak ostidan o‘tib ko‘zni ichki burchagi pastki qovoq va burun ildizi terisini innervatsiya qiladi. f) orqa g‘alvirsimon nervlar (nn. ethmoidales posterior) g‘alvirsimon katakchalar va ponasimon suyak bo‘shlig‘i shilliq qavatini innervatiya qiladi. Uning shoxi r.meningeus anterior bosh miya qattiq pardasini innervatiya qiladi. g) qo‘shuvchi shox (r. communicans cum
Kiprikli tugun (ganglion ciliare) parasimpatik nerv tizimi tarkibiga kiradi. Undan chiqqan 15-20 ta kalta kiprikli nervlar (nn.cilliares breves) ko‘z olmasini sezuvchi va vegetativ innervatsiya qiladi.
Yuqori jag‘ nervi (n. maxillaris) uch shoxli tugundan boshlanib, oldinga qarab yo‘naladi va yumaloq teshik orqali qanot-tanglay chuqurchasiga chiqadi. Teshikka kirishdan oldin undan o‘rta kalla chuqurchasi sohasidagi bosh miyaning qattiq pardasini innervatsiya qiluvchi r. meningeus medius chiqadi. Qanot-tanglay chuqurchasida ustki jag‘ nervidan quyidagi shoxlar chiqadi: 1.Ko‘z kosasining pastki nervi (n. infraorbitalis) yuqori jag‘ nervini bevosita davomi. Ko‘z kosasining pastki tirqishi orqali ko‘z kosasiga kiradi. Ko‘z kosasida ko‘z kosasi osti egatda yotadi va ko‘z kosasi osti kanali orqali ustki jag‘ning oldingi yuzasiga chiqadi. Bu yerda nerv quyidagi shoxlarni beradi. Bular pastki qovoq terisiga yo‘naluvchi pastki qovoq shoxlari (rr.palpebrales
yuqori lab shoxlari (rr.labiales superiores). Bundan tashqari ko‘z kosasi egatida va kanalida undan yuqorigi oldingi, o‘rta va orqa alveolyar shoxlar (rr.alveolares
jag‘ chigalini hosil qiladi. Uning yuqori tishlar shoxlari (rr.dentales superiores) yuqori jag‘ tishlarini innervatsia qilsa, yuqori milk shoxlari (rr. gingivales) milkni innervatsia qiladi. Ko‘z kosasining pastki nervining burun ichi shoxlari (rr.nasales interni) burub bo‘shlig‘i oldingi qismi shilliq pardasini innervatsia qiladi.
2.Yonoq nervi (n. zygomaticus) yuqori jag‘ nervidan qanot tanglay chuqurchasida boshlanib, ko‘z kosasining pastki tirqishi orqali ko‘z kosasiga kiradi. Bu yerda ko‘z yoshi nerviga qo‘shiluvchi parasimpatik tolani beradi. Keyin nerv yonoq suyagining yonoq-ko‘z kosasi teshigiga kirib, suyak ichida ikki shoxga bo‘linadi. Yonoq-chakka shoxi (r. zygomaticotemporalis) o‘z nomidagi teshik orqali chiqib chakka sohasi va ko‘zning tashqi burchagi terisini innervatsiya qiladi. Yonoq-yuz shoxi (r. zygomaticofacialis) o‘z nomidagi teshik orqali chiqib, yonoq sohasi terisini innervatsiya qiladi. 3.Tugun shoxlari (rr. ganglionares) tarkibida sezuvchi va parasimpatik tolalar bo‘lib, qanot-tanglay tuguni va undan chiquvchi shoxlarga qo‘shiladi. Qanot-tanglay tuguni (ganglion pterygopalatinum) parasimpatik nerv tizimi tarkibiga kirib, undan quyidagi shoxlar chiqadi: a) medial va lateral ustki orqa burun shoxlari (rr. nasales posteriores superiores mediales et laterales) ponasimon-tanglay teshigi orqali kirib, burun bo‘shlig‘i shilliq pardasini va bezlarini innervatsiya qiladi. Uning medial shoxining yirik tarmog‘i bo‘lgan burun-tanglay nervi (n. nasopalatinus) keskich kanal orqali qattiq tanglay shilliq pardasiga tarqaladi. b) katta va kichik tanglay nervlari (n.palatinus major et
405
minores) shu nomdagi kanal orqali o‘tib, yumshoq va qattiq tanglay shilliq pardasiga boradi. d)pastki orqa burun shoxlari (rr. nasalis posteriores inferiores) burun bo‘shlig‘i pastki qismlari shilliq pardasini innervatsiya qiladi.
Pastki jag‘ nervi (n. mandibularis) tarkibida sezuvchi va harakatlantiruvchi tolalar bo‘ladi. U kalla bo‘shlig‘idan cho‘zinchoq teshik orqali chiqib harakatlantiruvchi va sezuvchi shoxlarga bo‘linadi. Uning harakatlantiruvchi shoxlari quyidagilar: 1.Chaynov nervi (n. massetericus) o‘z nomidagi mushakni innervatsiya qiladi. 2.Chuqur chakka nervlari (nn.temporalis profundi) chakka mushagini innervatsiya qiladi. 3.Lateral va medial qanotsimon nervlar (nn. pterygoidei lateralis et Download 0.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|