Umumiy pedagogika o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan darslik

 
3.O‘qitish metodlarining mohiyati va mazmuni 
 
Qayd etib o‘tilganidek, ta’lim metodlari tizimida og‘zaki bayon 
qilish metodlari muhim o‘rin tutadi.
Og‘zaki bayon qilish metodlari 
Hikoya 
Suhbat 
Tushuntirish 
Ma’ruza 
Og‘zaki bayon qilish metodlarining turlari.
 

---

153 
Og‘zaki mashqlardan ta’lim jarayonida keng foydalaniladi. 
Ular o‘quvchilarning umumiy madaniyati, mantiqiy fikrlashi 
hamda bilish qobiliyatini rivojlantirish bilan bog‘liqdir. 
Shuningdek, og‘zaki mashqlarning nutq boyligini oshirish va 
xorijiy tillarni o‘rganishdagi ahamiyati beqiyos. 
Hikoya – o‘qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa va 
voqealarning yaxlit yoki qismlarga bo‘lib, tasviriy vositalar 
yordamida obrazli tasvirlash yo‘li bilan ixcham, qisqa va izchil 
bayon qilinishi. Metodning samarasi ko‘p jihatdan o‘qituvchining 
nuqt mahorati, so‘zlarni o‘z o‘rnida, ifodali bayon qilishi, shuning-
dek, o‘quvchilarning yoshi, rivojlanish darajasini inobatga olgan 
holda yondashuviga bog‘liq. Shu bois hikoya mazmuni o‘quvchi-
larning mavjud bilimlariga tayanishi, ularni kengaytirishga xizmat 
qilishi zarur. Hikoyaning axborotlar bilan boyitilishi maqsadga 
muvofiqdir. 
Hikoya qilinayotgan materialni samaralash maxsus reja asosida 
amalga oshiriladi. O‘qituvchi har bir darsda uning maqsadini aniq 
belgilab oladi, undagi asosiy tushunchalarga alohida urg‘u berishga 
e’tiborni qaratadi. Hikoya qisqa (5-10 daqiqa), shu bilan birga 
o‘quvchilarda his-hayajon va mavzuga nisbatan qiziqishni 
uyg‘otishi kerak. Bu holat hikoyani boshqa ta’lim metodlari 
(xususan, namoyish yoki muammoli bayon etish va hokazolar) 
bilan birga solishtirganda ro‘y berishi mumkin.
Suhbat – savol va javob shaklidagi dialogik ta’lim metodi bo‘-
lib, u fanga qadimdan ma’lum, xatto undan o‘z faoliyatida Suqrot 
ham mohirona foydalangan. Suhbat ta’lim jarayonida ko‘p 
funksiyalar (aqliy fikrlash, hozirjavoblik, muloqot madaniyati va 
boshqa sifatlarni shakllantiradi) bajaradi, ammo asosiysi o‘quv-
chida faollikni yuzaga keltiradi. Suhbat o‘qituvchi fikriga mos 
harakat qilish, natijada yangi bilimlarni bosqichma-bosqich 
egallashga imkon beradi. 
Suhbat – faoliyatni endigina boshlagan o‘qituvchi uchun 
murakkab ta’lim metodi hisoblanadi, binobarin, savollarni tayyor-
lash, ularning ketma-ketligini ta’minlash ko‘p vaqt talab etadi, uni 
tashkil etishda esa barcha o‘quvchilarning diqqatini jalb etish talab 
qilinadi. O‘qituvchi oddiy savollar berishi, o‘quvchilarga ular 

---

154 
yuzasidan batafsil o‘ylash uchun vaqt ajratishi, o‘quvchilarning 
javoblarini esa diqqat bilan tinglashi, zarur o‘rinlarda ularni 
sharhlashi lozim. Shu bois suhbatda bilish deduktiv yoki induktiv 
yo‘l bilan amalga oshadi. Deduktiv suhbat o‘quvchilarga oldindan 
ma’lum bo‘lgan qoidalar, tushunchalar, hodisalar, jarayonlar asosida
tashkil etilib, o‘quvchilar tahlil yordamida xususiy xulosalarga 
keladilar. Suhbatning induktiv shaklida alohida dalillar, tushuncha-
larning tahlil asosida umumiy xulosaga kelinadi. 
Suhbat ko‘proq o‘quvchilarni yangi bilimlar bilan tanishtirish, 
bilimlarni tizimlashtirish va mustahkamlash, nazoratni tashkil etish 
hamda o‘zlashtirilgan bilimlarni tashxislashda ijobiy natijalarni 
beradi. Suhbat turli ko‘rinishlarda, ya’ni, kirish, yakuniy, individual 
va guruhli suhbat tarzida tashkil etiladi. 
Kirish suhbati o‘quv ishlarining boshida tashkil etiladi. Uni 
tashkil etishdan ko‘zlangan maqsad hal etilishi zarur bo‘lgan ishlar 
mohiyatining o‘quvchilar tomonidan anglab yetilganligini tekshirib 
ko‘rishdan iborat. Bunday suhbatlar o‘quvchilarning o‘quv 
salohiyatini aniqlash, loyihalashtirish ishlarini tashkil etish hamda 
yangi bilimlarni o‘zlashtirishga kirishish oldidan uyushtiriladi. 
Yakuniy suhbat o‘quvchilar tomonidan egallangan bilimlarni 
umumlashtirish va tizimlashtirish maqsadida amalga oshiriladi. 
Katexizism (qisqa bayonli) suhbat – o‘quvchilarning boshlan-
g‘ich bilim darajasi hamda ularning yangi o‘quv metodikasini 
o‘zlashtirishga tayyorgarligini aniqlash uchun tajribali o‘qituv-
chilar tomonidan dars avvalida yohud o‘rganilgan materialni 
mustahkamlash uchun dars so‘nggida qo‘llaniladi. 
Evristik suhbat yangi bilimlarni muammoli tarzda egallashga 
yo‘naltiriladi. Bunda savollar shunday ketma-ketlikda berilishi 
zarurki, natijada ularga «ha» yoki «yo‘q» tarzidagi javoblarni olish 
emas, aksincha, o‘quvchilarni mustaqil fikrlash, ularda faollikning 
yuzaga kelishini ta’minlash, ularni tahlil qilishga undash, dalillarni 
ilgari surishga erishish imkoniyati yaratilsin. 
Demak, evristik suhbat jarayonida o‘quvchilar bilimlarni 
o‘zlarining tirishqoqliklari va mustaqil fikr yuritish layoqatiga 
egaliklari bois o‘zlashtira olsinlar. 

---

155 
Tushuntirish o‘quv materiali mazmunini isbot, tahlil, umum-
lashma, taqqoslash asosida bayon qilishdir. Bu metod hikoyaga 
nisbatan birmuncha keng qo‘llaniladi. Undan odatda, nazariy 
materiallar hamda murakkab masalalarni o‘rganishda foydalani-
ladi. Tushuntirish jarayonida o‘quv materialining bir qadar qiyin 
unsurlari ko‘zga tashlanadi va shu asosda materialning mohiyati 
ochib beriladi. Tushuntirish samarasi ko‘p hollarda o‘qituvchining 
ko‘rgazmali vositalardan oqilona foydalanishiga bog‘liq bo‘ladi. 
Ma’ruza – yirik hajmdagi o‘quv materialini og‘zaki bayon 
qilish metodi sanalib, uning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan 
iborat: qat’iy mantiqiy ketma-ketlik, uzatilayotgan axborotlarning 
ko‘pligi, bilimlar bayonining tizimliligi. Maktab ma’ruzasi 
mazmunini murakab tizimlar, hodisalar, obyektlar, jarayonlar, 
ularning sababli-oqibatli bog‘lanishlari, qonun va qoidalar tashkil 
etadi. Shu bois ma’ruza maktab sharoitida yuqori sinflardagina 
qo‘llaniladi. Chunki u butun dars jarayonini qamrab olishi mumkin.
Ma’ruza metodi tushuntirish va suhbatning asta-sekin kengayib 
borishidan vujudga keladi va bir vaqtda o‘quvchilarni qisqacha 
yozib olish (konspektlash)ga o‘rgata boradi. 
Maktab ma’ruzasining samaradorligini ta’minlash shartlari
1
quyidagilardan iborat: 
- o‘qituvchi tomonidan eng maqbul ma’ruza rejasining 
tuzilishi; 
- rejadan o‘quvchilarni xabardor etish, ularni ma’ruza 
mavzusining maqsadi va vazifalari bilan tanishtirish; 
- rejada aks etgan barcha bandlarning mantiqiylik va ketma-
ketlikda bayon etilishi; 
- rejaning har bir bandi yoritilgach, ular yuzasidan qisqacha 
umumlashma asosida xulosalanishi; 
- ma’ruzaning bir qismidan ikkinchisiga o‘tishda ular o‘rtasi-
dagi mantiqiy aloqalarning o‘rnatilishini ta’minlash; 
- bayon qilishning muammoli va emotsional xususiyat kasb 
etishi; 
1
Подласый И.П. Педагогика. Новый курс. Кн. 1. – Москва, Владос, 2002. - с. 491.

---

156 
- jonli til, o‘z vaqtida misollar, aniq dalillar va qiyoslashlardan 
foydalanish; 
- auditoriya, muloqot jarayoni, shuningdek, o‘quvchilarning 
aqliy faoliyatlarini mohirlik bilan boshqarish; 
- ma’ruzaning muhim jihatlarini turli tomondan ochib 
berilishi; 
- ma’ruzaning asosiy qismlarini o‘quvchilar tomonidan qayd 
etib (yozib) borilishiga imkon beradigan holatda bayon qilinish 
tezligi; 
- zarur (yozib olinadigan) o‘rinlarni oldindan ajratib qo‘yish; 
- o‘rganilayotgan holatlarni yozib olish asosida, qabul qilish va 
ularning mohiyatini aniqlashtirish maqsadida ko‘rgazmalar 
(namoyish, illyustratsiya, videofilm va boshqalar)dan foydalanish; 
- alohida holatlarni chuqur muhokama qilishda ma’ruzani 
seminar, amaliy mashg‘ulotlar bilan uyg‘unlashtirish.
Ta’lim sifati va samaradorligini ta’minlashda ko‘rgazmali 
metodlar ham alohida ahamiyatga ega.
Ushbu metodlardan foydalanish zaruriyati ko‘rsatmalilik 
tamoyiliga amal qilish maqsadga muvofiq ekanligida ko‘rinadi. 
Inson miyasining 30 foiz hajmi ko‘rishni, faqat 3 foizigina 
eshitishni ta’minlovchi neyronlar tashkil etadi. Pedagogik-
psixologik yo‘nalishda olib borilgan tadqiqotlar natijalaridan 
ma’lum bo‘ladiki, shaxs tomonidan o‘zlashtirilayotgan bilimlar-
ning 85 foizi ko‘rish retseptorlari yordamida o‘zlashtiriladi. 
Demak, o‘zbek xalqi tomonidan ko‘p bora qo‘llaniladigan «Yuz 
marta eshitgandan bir marta ko‘rgan yaxshi» maqoli ilmiy asosga 
ega ekan. 
Ko‘rgazmali metodlar 
Namoyish 
Tasvir