Umumiy va ijtimoiy psixologiya

1.Informatsion-axborot omillari: muloqot jarayonida sheriklarga noto’g’ri tarzda yetib keladigan noto’liq, noaniq faktlar, mish-mishlar; shubhalar, to’la aniqlik kiritilmagan ataylab yoki bilmay turib deyarli xufyona tarzda yetkazilayotgan ma’lumotlar; axborot manbaiga nisbatan ishonchning yo’qligi; ayrim xodisa, voqealarga aloqador bo’lgan tortishuv va klishmoqchiliklarga sabab bo’lgan qoidalar, aqidalar, chaqiriqlar, qonun normalari va boshqalar ham shaxslararo yoki guruhlararo ziddiyatlarning omili bo’lishi mumkin.
2.Jamiyat miqyosidagi ayrim tizimlarning faoliyatiga bog’liq omillar: mulkchilikka oid muammolar, ijtimoiy maqom talashish, xokimiyat yo’nalishidagi amal va xisobotlarga oid janjallar, turli ijtimoiy normalar, an’analar, standartlar, xavfsizlik masalalaridagi qarama-qarshiliklar, rag’batlantirish va jazolash, uy-joy, mulk tortishuvlari, resurslar, tovar, xizmat va foydalar taqsimoti jarayonlarida kuzatiladigan nizolar;
3.Qadriyatlarga aloqador omillar (o’zimiz e’tirof etgan yoki rad etgan tamoyillar): jamoaviy, guruhiy yoki shaxsiy e’tiqod, ishonmagan va ishongan qadriyatlarimiz va ularning xulqda namoyon bo’lishi, mafkuraviy, madaniy, diniy, axloqqa oid, siyosiy, professional qadriyatlar va ehtiyojlar borasida kelib chiqishi mumkin bo’lgan nizolar;
4. Munosabatlar omili: bunday omillar bevosita o’zaro aloqalar va muloqotdan insonning qoniqishi yoki noma’qul, deb e’tirof etishidan kelib chiqadi. Shaxslararo o’zaro munosabatlarda ko’proq bir shaxsning kutishlariga boshqa bir insonning yoki odamlarning muomalasi mos kelmasligi xolatlarida shaxsiy nizolar kelib chiqadiki, ularning bartaraf etilishi turlicha tus olishi, cho’zilib ketganda, “gazak” olishi, qisqa fursatda xal etilsa, muammo bo;lmasligi mumkin.
Shaxsiy muloqotdagi nizolar shaxsning hayotiy tajribasi, ma’lumot darajasi, kasbiy mahoratiga bog’liq ravishda turli ko’rinishlarda o’z yechimini topishi mumkin;
5.Xulq-atvor bilan bog’liq omillar: o’zaro bir-biriga nisbatan manfaatlar, qiziqishlar, o’ziga bo’lgan bahoga zid keladigan harakat yoki xavf-xatar tug’diruvchi vaziyat paydo bo’lishi bilan, himoya vositasi sifatida paydo bo’luvchi omillar turkumi paydo bo’ladi, bu ikkinchi tomonning xudbinligi, adolatsizligi, mas’uliyatsizligi yoki loqaydlik va beparvolik oqibatida kelib chiqadi.
Nizolarning oldini olish yoki u paydo bo’lgan bo’lsa, bartaraf etish uchun uning kelib chiqish sababini, asosiy aybdorlarni yoki ob’ektiv sabablarni aniqlash lozim. Mutaxassislar nizolarni bartaarf etishning ko’plab usullari va yo’llari borasida tavsiyalar ishlab chiqqanlar. Masalan, X. Kornelius va Sh.Feyerlar uni xal qilish uchun nizo xaritasini tuzishni taklif etadi. Unga ko’ra, nizoli vaziyatni aniqlash uchun quyidagilar inobatga olinishi lozim:
1) nizoni keltirib chiqqan muammoning umumiy qirralarini ochish, masalan, agar ishlab chiqarishdagi nizo ish xajmining to’la bajarilmaganligi sababli kelib chiqqan bo’lsa, avvalo ish taqsimoti diagrammasini tuzish kerak;
2) nizoning asl sababini aniqlash, zero, aynan shu ish odatda eng mushkul ish hisoblanadi;
3) nizoning haqiqiy ishtirokchilarini aniqlash – alohida shaxsmi, guruhmi yoki uyushmami;
4) nizoga sabab bo’lgan shaxsiy xohish, istaklar, nizokashlarning aynan nimani istayotganligini aniqlash;
5) nizoga qadar nizokashlarning o’zaro munosabatlari qanday bo’lganligini bilish;
6) bevosita nizoda ishtirok etmagan, lekin uning ijobiy xal etilishidan manfaatdor bo’lgan shaxslarning nizoga munosabati.
Bu kabi strategiya avvalo nizoning chuqurlashib ketmasligi, unga yana ko’plab shaxslarning aralashib ketmasligini ta’minlaydi.
Tabiiy, mutaxassislar va olimlarni shaxslararo munosabatlar jarayonida turli vaziyatlarda paydo bo’ladigan nizolarni baratarf etish masalasi qiziqtiradi. Rus olim G.N Smirnov turli nizolarni bartaraf etishga imkon beruvchi ikki guruh usullarni taklif etadi – tizimiy hamda shaxslararo.
Nizolarni bartaraf etishning shaxslaro munosabatlarga aloqador usullariga quyidagilar kiradi:

1. 
   bosh tortish – nizoga nisbatan shunday reaktsiyaki, bunda nizoga guvoh bo’lganlar aslida uning mavjudligini tan olmaydilar, unga aralashishdan bosh tortadilar. Odatda bunday sharoitda rahbar yo ayni paytda vaqti yo’qligini, imkoniyat yo’qligini, nizoning sababi arzimas xolat ekanligini vaj qilib, uni xal qilishga aralashishdan bosh tortadi. Yoki u vaziyat taqozosi bilan paydo bo’lgan nizo vaqt o’tishi bilan o’z o’zidan yechimini topadi, odamlar insofga kelib qoishiga umid qiladi;
   
2. 
   tekislash – bu nizolashuvchi tomonlardan birini mavjud xolatga “ko’ndirish”, moslashtirish va shu yo’l bilan o’zining ham muayyan manfaatlarini himoya qilishdir. “Mayli men yutqazsam ham, sening ishing bitib keta qolsin” degan naqlda nizoga aralashgan shaxs vaziyatni yumshatishga erishadi, go’yoki “o’zni qurbon qilib” bo’lsa ham tomonlarning yarashib ketishi uchun barcha imkoniyatni yaratadi;
   
3. 
   kompromiss – bu ochiq muloqot va vaziyatni, nizokashlarning xulq-atvori va fikrlarini muhokama qilish yo’li bilan ikkala tomon uchun ham ma’qul bo’lgan yechimni qidirishdir. Bu usulning samaradorligi shundaki, nizoga aralashgan shaxs ikkala tomonning ham aybini, ular tomonidan yo’l qo’yilgan xatolarni ochiq, xolis o’rtaga tashlaydi va eng ma’quli – har bir shaxs o’z burch va mas’uliyatlarini taroziga solib olishlari ekanligini uqtiradi.
   
4. 
   raqobat – odatda bir tomonning ikkinchisi ustidan ustun kelishi hisobiga boshqasining batamom yengilishini nazarda tutadi. Ya’ni, bunda “Men yutishim uchun sen mutloq yengilishing shart” degan tamoyil ustivor bo’ladi. Bunday usul albatta, psixologik nuqtai nazardan samarasiz va noto’g’ri bo’lsa ham, ayrim xolatlarda masalaning aynan shu tarzda yechilishi boshqalarning mag’libiyatni tan olishi va saboq chiqarishiga sabab bo’lishi ham mumkin.
   
5. 
   hamkorlik – bu nizoni xal qilishning shunday usuliki, bunda ikkala tomonning shaxsiy manfaatlari nizoni keltirib chiqaran muammodan ustun qo’yiladi. Bunday xolatlarda nizokashlar bir tomon manfaatining inobatga olinmasligi, ikkinchi toomnning boshqa manqaatini yerga urishini tushungani uchun ham murosa yo’li to’g’ri ekanligi, yaxshisi mavjud muammmoni yechishga teng kirishish lozimligi fikriga kelib to’xtaydilar.