Umumiy variant

UMUMIY VARIANT

1-topshiriq. O‘z viloyatingiz shevasini aniqlang va o‘z shevangizga oid bo‘lgan 20 ta so‘zni bobo va buvijonlarimiz nutqidan yozib oling. Ularning hududingizda ifodalayotgan ma’nosi va adabiy tildagi variantini jadval asosida keltiring.

Topshiriq quyida keltirilgan namuna asosida bajarilishi zarur:

T/r	Shevangizga oid so‘z	*Qaysi hudud	Hududingizdagi ma’nosi	Adabiy til varianti
1	Soti	Toshkent viloyati	Baland joyga chiqish uchun zinapoyali yog‘ochdan yasalgan qurilma	Narvon
2	Mashide	Toshkent viloyati	Bir insonni ko’rsatish.	Mana shu
3	Opoqi	Toshkent viloyati		Bobo
4	Gashir	Xorazm	Poliz ekini. Ovqatlarga solinadi	Sabzi
5	Yorqanot	Farg’ona	Qush turi.	Ko’rshapalak
6	Adrasman	Jizzax	O’simlik turi.	Isiriq
7	Valish	Farg’ona	Ishkom, ya’ni uzum toklarini ko’tarib qo’yish, tarash, yoyish uchun yog’och yoki temirdan baland qilib qurilgan qurilma	So’ritok
8	Barak	Xorazm	Ovqatga solinadi. Xamirdan tayyorlanadi	Chuchvara
9	Taxya	Xorazm	Boshga kiyadigan kiyim	Do’ppi
10	Kallapo’sh	Buxorada	Boshga kiyadigan kiyim	Do’ppi
11	Patinjon	Namangan	O’simlik turi	Pamidor
12	Sog’at	Toshkent	Vaqtni ko’rsatish uchun qurulma	Soat
13	Kasa	Xorazmda	Choy quyib ichiladigan idish	Piyola
14	Doda	Toshkent viloyati	Padari buzukrukvorimiz	Ota
15	Chakki	Qashqadaryo	Ayrondan olinadigan mahsulot	Suzma
16	Tovoq	Qashqadaryo	Oshxona jixozi	Lagan
17	Pishak	Qashqadaryo	Uy hayvoni	Mushuk
18	Buvi	Namangan	volida	Ona
19	Shpitki	Namangan	Ro’zg’or buyumi	Supurgi
20	Igna cho’p	Qashqadaryo	Tikish jihozi	To’g’nog’ich

* Eslatma: Siz yashayotgan viloyat, tuman, qishloq, mahalla nomi to‘liq ko‘rsatilishi kerak. Topshiriqni bajarishning oson yo‘li: bobo va buvilarimiz nutqini kuzatish va ularning nutqida sizga tushunarsiz bo‘lgan so‘z ma’nosini so‘rab olishdir.

2-topshiriq. Avval qo‘sh undosh va qator undoshlarni, keyin qo‘sh unli va qator unlilarni izohlang. Qator kelgan unlilar talaffuzi va imlosi. Adabiy talaffuz va imlo me'yoriga asosan qator unlilar oa, ao, ia, ai, io, aa tarzida aytiladi va shunday yoziladi. Qator kelgan unlili so'zlar boshqa tillardan kirib kelgani tufayli bunday so'zlardagi qator unlilarni og'zaki nutqda yo bir cho'ziq unliga aylantirish (masalan, muallimni malim) yoki qator kelgan unlilar o'rtasiga ayrim undoshlarni qo'shish yo'li bilan tilimizga moshlashtirishga harakat qilinadi. Masalan: soat so'zi Farg'onada sohat, Toshkentda sog'at tarzida talaffuz qilinadi. Qo‘sh unli va qator unli orasidagi farqlanishni tushuntiring. Qo‘sh undosh va qator undosh orasidagi farqlanishlarni tushuntiring. Tarkibida yonma-yon bir xil undoshlar kelgan so'zlar qo'sh undoshli so'zlardir. Ikki, chaqqon kabi so'zlarda qo'sh undosh qismlari aniq talaffuz qilinadi va shunday yoziladi. Million, artilleriya kabi so'zlarda kelgan qo'sh undoshlar bir undoshdek talaffuz etiladi, lekin qo'sh undosh bilan yoziladi. Gramm, metall kabi so'zlar oxirida kelgan qo'sh undoshlardan biri talaffuzda tushirib qoldirilsa ham, yozuvda hamisha ifodalanadi. Bunday undosh bilan tugagan so'zlarga xuddi shu tovush bilan boshlanadigan qo'shimchalar qo'shilganda, qo'sh undoshning biri yozilmaydi. Keltirilgan jadvalga ustun shaklida 20 ta qo‘sh unli, 20 ta qator unli; 20 ta qo‘sh undosh, 20 ta qator undoshlar kelgan so‘zlarni “O‘zbek tilining imlo lug‘ati”dan topib yozing.

T/r	Qo‘sh undosh	Qator undosh	Qo‘sh unli	Qator unli
1	Amma	Daraxt	Manfaat	Soat
2	Diqqat	Do’st	Tabiiy	Qanoatli
3	Katta	To’xtamoq	Inshoot	Doimiy
4	Tizza	O’rtoq	Vakuum	Rioya
5	Do’ppi	Sabr	Taajjub	Aerotadqiqot
6	Shovvoz	Transport	Matbaa	Ijtimoiy
7	Chaqqon	Bloger	Taalluqli	Oila
8	Sodda	Monand	Taassurot	Saodat
9	Oddiy	Ilhom	Istehzoomuz	Saodatli
10	Modda	Barg	Murojaat	Duo
11	Million	Ulkan	Mudofaa	Radio
12	Ikki	Mehmon	Baadab	Teatr
13	Yetti	Qishloq	Mutolaa	Tabiat
14	Quvvat	Kechqurun	Badiiy	Muallim
15	Murabbiy	Bulbul	Shur	Material
16	Qassob	Yurt	Zoologiya	Xushmuomala
17	Iffat	Qasdlashib	Taassuf	Maosh
18	Karra	Girdob	Suiistemol	Muommo
19	Qattiq	Oqshom	Manbaa	Okean
20	Tilla	Qayrag’och	Taammul (muhokama)	Shoir

Eslatma: Topshiriqni bajarish uchun avval ona tili darsliklari va o‘quv qo‘llanmalaridan qo‘sh va qator undoshlar, shuningdek, qo‘sh va qator unlilar haqida berilgan ma’lumotlarni o‘qib o‘rganing. Shundan so‘nggina topshiriqlarni bajarishga kirishing.

3-topshiriq. Mazkur topshiriqni bajarish orqali siz semema, nomema va sema tushunchalarini farqlashingiz zarur bo‘ladi. Buning uchun avval ona tili darsliklari va o‘quv qo‘llanmalaridan semema, nomema va sema tushunchalari haqida o‘qib o‘rganishingiz zarur bo‘ladi.

Quyida berilgan jadvalga 20 tada so‘zning sememasini, nomemasini hamda semalarini izohlashingiz kerak.

T/r	So‘z (lug‘aviy birlik)	Nomema	Semema	Semalar
1	Daraxt	6ta tovushdan, 6 ta harfdan iborat 2ta bo’g’in bor.	O’simlik Predmet.	Yerda o’suvchi, tanali, ildizli, shoxli, bargli
2	O’rik	4ta tovushdan, 4ta harfdan iborat. 2ta bo’g’indan iborat. 2ta unli va 2ta undosh bor.	Predmet. O’simlik. Ho’l meva turi. Shu mevani beradigan daraxt	Yerda o’suvchi. Tanali. Ildizi. Shoxli. Bargli. Shu mevaning quritilgani.
3	Kitob	5ta tovush, 5ta harfdan iborat. 2ta bo’g’indan iborat. 2ta unli va 3ta undosh bor.	Bilim manbai.	Muqovasi qalin. Qiziqarli. Ko’p varoqli.
4	Inson	5ta harf, 5ta tovush, 2ta bo’g’indan iborat. 2ta unli va 3ta undosh bor.	Ongli mavjudot.	Ko’ngli ochiq, saxiy, g’iybatchi, baxil, aqlli, fikrlovchi.
5	Quyosh	5ta tovush, 6ta harf, 2ta bo’g’indan iborat.	Osmon jismi. Issiqlik manbai	Issituvchi, yorituvchi, sariq
6	Paxta	5ta tovush, 5ta harf, 2ta bo’g’indan iborat. 2ta unli va 3ta undosh bor.	Foydali o’simlik, kumush tola.	Oppoq, momiq paxta. Yerda o’suvchi, ildizli, bargli o’simlik.
7	Maktab	6ta harf, 6ta tovush, 2ta bo’g’indan iborat. 2ta unli, 4ta undosh bor	Bilim maskani. Ta’lim dargohi.	O’qishni o’ragatadigan, yozishni o’rgatadigan, ilm nuri jamlangan joy.
8	Olma	4ta harf, 4ta tovush, 2ta bo’g’indan iborat. 2ta unli, 2ta undosh bor.	Mevali daraxt.	Yerda o’suvchi, tanali, ildizli, bargli, mevali, qizil, sariq, yashil rangli.
9	Tikuvchi	7ta harf, 6ta tovush, 3ta bo’g’in bor. 3ta unli, 3ta undosh 1ta harf birikmasi dan iborat.	Kiyim-kechak tikuvchi inson.	Ko’ylak, shim, yubkalar, har xil buyumlar tikuvchi
10	Lola	4ta harf,4ta tovush,2ta bo’g’in,2ta unli,2ta undoshdan iborat.	O’simlik, peretmet	Yerda o’suvchi,tanali,gulli,bargli, qizil,sariq rangli o’simlik
11	Globus	6ta harf, 6ta tovush,2ta bo’g’in,2ta unli,4ta undoshdan iborat.	Yer sharining sun’iy tasviri tushirilgan o’quv quroli.	Dumaloq,kichiraytirilgan shakildagi sun’iy yer shari.
12	Bahor	5ta harf,5ta tovush,2ta bo’g’in,2ta unli,3ta undoshdan iborat.	Yil fasli	Fasillar kelinchagi. Ko’klam
13	Telefon	7ta harf, 7 ta tovush, 3ta bo’g’indan iborat. 3ta unli va 4ta undosh bor.	Aloqa vositasi.	Insonlar o’zaro suhbatlashadilar. Redmi, samsung kabi turlari bor.
14	Anor	5ta harf, 5ta tovush, 2ta bo’g’indan iborat	Meva turi.	Yerda o’suvchi, tanali gulli, shoxli nardon meva, qizil rangli.
15	Kompyuter	9ta harf 9ta tovush, 3ta bo’g’indan iborat. 3ta unli va 6ta undosh bor	Texnika vositasi.	Klaviyaturali, sichqonchasi bor, ekrani, notbuk varianti ham bor.
16	O’quvchi	7ta harf, 6ta tovush, 3ta bo’g’indan iborat.	Maktab o’quvchisi. Bilim oluvchi shaxs.	A’lochi, odobli, bilimli o’quvchi.
17	Muallim	7ta harf, 7ta tovush, 3ta bo’g’indan iborat.	Bilim beruvchi shaxs.	Mahoratli, ma’rifatli, izlanuvchan, o’rta maxsus, oliy ma’lumotli, toifali
18	Bo’ri	4ta harf, 4ta tovush, 2ta bo’g’indan iborat. 2ta unli va 2ta undosh bor	Yavvoyi hayvon.	O’tkit tishli, qora, ola, oq, yirtqich hayvon.
19	Bayroq	6ta harf, 6ta tovush, 2ta bo’g’indan iborat. 2ta unli, 4ta undosh bor.	Davlat ramzi.	1ta oy, 12ta yulduz, havorang, oq, qizil, yashil rangda bo’ladi.
20	Yulduz	6ta harf, 6ta tovush, 2ta bo’g’indan iborat. 2ta unli, 4ta undosh bor.	Osmon jismi.	Mayda, yaltiroq koinat jismi.

Keltirilgan tushunchalar haqida tasavvurga ega bo‘lishingiz uchun quyida chizmadan iborat bo‘lgan 2 ta slayd keltiriladi:









4-topshiriq. Mazkur tushunchalarning ta’rifini yozing. So‘ngra, ular o‘rtasidagi sxemaviy bog‘liqliklarni aniqlang. Tushunchalarni o‘z tushunchaning bo‘yicha yoriting. Topshiriqni bajarishdan avval tavsiya etilayotgan adabiyotlarni o‘qib o‘rganing.

	Milliy til bu  — umumiy hudud, iqtisod va maʼnaviy boylik bilan birga millatni tashkil etuvchi ijtimoiytarixiy kategoriya. Millatning oʻzaro aloqa vositasi hisoblangan Milliy til 2 shaklga ega: ogzaki va yozma. Milliy til kabila, elat tillaridan farqlanadi.U, odatda, millatni birlashtirib turuvchi yagona til vazifasini bajaradi. "Milliy til" tushunchasi tilning yashash shakllariga aloqadordir, u til mavjudligining alohida turi boʻlib, mavjudlikning boshqa tur(lar)iga (urugʻ, kabila yoki elat tiliga), shuningdek, boshqa Milliy tillarga qarama-qarshi qoʻyilishi (mas, oʻzbek tilining qozoq tilidan farqlanishi) mumkin. Har bir millat oʻz tiliga ega. Baʼzan bir millat bir necha tilga ega boʻlishi mumkin: belgiyaliklar — bir millat, lekin fransuz va vallon tillarida soʻzlashadi. Shveysariyaliklar — yagona millat, lekin ular nemis, fransuz, italyan va retoroman Milliy tillarida soʻzla-shadi. Aksincha, bir necha millatlar bir Milliy tildan foydalanadilar, xususan, AQSH, Angliya, Avstraliya va boshqa inglizcha soʻzlashuvchi mamlakatlarda ingliz Milliy tilining variantlari, yaʼni britaniya ingliz, amerika ingliz, avstraliya ingliz variantlari qoʻllanadi. Milliy tilning hosil boʻlishi uzoq va murakkab jarayondir. Milliy tilning shakllanishidagi eng oliy bosqich milliy adabiy til hisoblanadi. Biroq Milliy til adabiy tildan farqdanib, ogʻzaki nuqt va xalq shevalarini ham oʻz ichiga oladi.
	Adabiy til bu  – muayyan umumxalq tilining qayta ishlangan va me’yorlash-tirilgan, mazkur tilda so‘zlashuvchi xalqning madaniy ehtiyojlariga xizmat qiluvchi shakli. "Qayta ishlangan" tushunchasi nisbiy (tarixan turli davrlar-da, turli xalqlarda Adabiy til o‘zgarib turgan). Hatto ayrim bir xalqqa ham Adabiy til turli davrda turlicha bo‘lgan (masalan, qadimgi turkiy adabiy til, hozirgi o‘zbek adabiy tili). Ba’zi davrlarda bir xalq uchun boshqa bir xalq tili Adabiy til vazifasini o‘tagan. Masalan, fors va turkiylar uchun mumtoz arab tili, yaponlar uchun mumtoz xitoy tili; ba’zi Yevropa xalqlari uchun lotin tili va boshqa Adabiy til bo‘lgan.Adabiy tilning ikki – og‘zaki ham yozma ko‘rinishi mavjud. Har qanday Adabiy til xalq og‘zaki nutqi asosida shakllanib, shu xalq tiliga xos shevalarni umumlashtiradi va barcha sheva vakillari uchun tushunarli shakl oladi. Rivojlangan Adabiy til siz boy madaniyatga ega xalq bo‘lishi mumkin emas. Shu ma’noda Adabiy til jamiyatning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Adabiy til deganda ba’zan uni turli ko‘rinishlari bilan qorishtirib yuboradilar. Xususan, yozma Adabiy til va og‘zaki Adabiy til hamda badiiy adabiyot tili bilan Adabiy til ni ayni bir deb bo‘lmaydi.Adabiy til o‘z mezonlarini egallagan shu tilda so‘zlashuvchilar barchasi uchun bir-dekdir U ham yozma, ham og‘zaki shakllarda amalda qo‘llanadi. Badiiy asar (yozuvchi) tili ham Adabiy til me’yorlariga bo‘ysunsada, 181ko‘plab xususiylik hamda umum e’tirof etmagan jihatlarni o‘zida mujassam-lashtiradi. Turli xalqlarda hamma davrlarda ham Adabiy til bilan badiiy asar tili bir taxlitda bo‘lmagan. Adabiy til bilan milliy til o‘rtasida ham farq bor. Milliy til shu tilning egasi bo‘lgan xalq millat bo‘lib shakllanganda yuzaga keladi. Milliy til Adabiy til vazifasiii o‘taydi, lekin har qanday Adabiy til darhol milliy tilga aylana olmaydi.Adabiy til bilan shevalar o‘rtasidagi munosabat alohida muammoni tashkil etadi. Shevalar tarixan qanchalik barqaror bo‘lsa, Adabiy til uchun shevalarning vakillarini lingvistik nuqtai nazardan umumlashtirish shunchalik murakkablashadi. Hozirgi kunda ko‘pgina mamlakatlarda shevalar Adabiy til bilan teng suratda qo‘llanmoqda.Adabiy til tushunchasi odatda til uslublari tushunchasi bilan bog‘lanadi. Ammo bu bog‘lanish bir tomonlama. Chunki til uslubiyatlarining o‘zi Adabiy til ko‘rinishlari hisoblanadi. Ular tarixan shakllangan, muayyan belgilar majmuidan iborat bo‘ladi. Mazkur belgilarning bir qismi boshqa uslublarda takrorlanishi mumkin. Lekin, bu takroriy belgilarning ma’lum shaklda birikishi va vazifasining o‘ziga xosligi bir uslubning ikkinchi uslubdan farqini belgilaydi.O‘zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi (1989) o‘zbek Adabiy til rivojini ta’minlovchi muhim voqea bo‘ldi. O‘zbek Adabiy tili turli xalqlar Adabiy tili rivojlanish tajribasi asosida yanada takomillashib bormoqda
	Sheva bu - mahalliy dialektning fonetik, leksik, grammatik umumiylikka ega bo'lgan, bir yoki bir necha qishloqni o'z ichiga oluvchi kichik bir qismi, gumhi [125, -130]. Dialekt va shevalar adabiy tilning shakllanishida ishtirok etadi, ammo adabiy tildan quyidagi belgilari bilan farqlanadi: a) adabiy til millatning barcha vakillari uchun umumiydir, dialekt va shevalar esa millat tarkibidagi etnik guruhlarning har biri uchun alohidaalohida bo'ladi, bir-biridan fonetik, leksik, grammatik jihatdan farqlanadi; b) adabiy tilning yozma shakli mavjud: u ma’lum me’yorlarga bo'ysundirilgan yozuv sistemasiga asoslanadi. Dialekt va shevalar uchun alohida adabiy-orfografik yozuv yo'q; d) adabiy tilning qo'llanishi hududiy (territorial) jihatdan chegaralanmaydi, dialekt va shevalarning qo'llanishi esa bu jihatdan chegaralangandir; e) adabiy tilda davlat ishlari — xalq ta’limi, matbuot, radio-televideniya, ilm-fan, m a’muriy-idoraviy hujjatlashtirish ishlari olib boriladi; qonun, farmon va qarorlar shu tilda e’lon qilinadi. Dialekt va shevalar bu funksiyada qo'llanmaydi.
	Lahja bu – fonetik, leksik va grammatik umumiylik asosida birlashgan shevalar yig'indisi. U dialekt nomi bilan ham ataladi.
	Varvarizm bu  (yun. barbaros — aynan ajnabiy) — maʼlum bir tilga chet tillardan kirib kelgan, tilda toʻla oʻzlashmay, yotligi bilinib turadigan soʻz va iboralar. V. asosan soʻzlashuv uslubiga xos, tilning adabiy meʼyorini buzadi va uning asosiy lugʻat tarkibiga kirmaydi. V.dan baʼzan badiiy adabiyotda mahalliy muhitni berish, obrazlarni xoslashtirishda foydalaniladi. Mas., V. iyemni ("Xanka", "Tanka"), pulni ("koʻkidan" bormi — dollar bormi), lavozim va shaxsni ("mer", "shef", "bos", "baron") va h.k.ni anglatadi, shuningdek mazax kilishda foydalaniladi. Oʻzbek tili davlat tili maqomini olgach, turli tillar-dan, ayniqsa rus tilidan kirgan V.dan ("madam", "bratan", "zemlyak", "paxan", "dedulya" va b.) oʻzbek soʻzlashuv tili faol tozalana boshladi.
	Vulgarizm bu Vulgarizmlar qo'pol, haqorat mazmunidagi so'zlar. Vulgarizmlar badiiy asarlarda salbiy qahramonlarning dag`alligi, qo'polligi va madaniyatsizligini ko'rsatish uchun ishlatiladi. Lekin bunday so'zlarning nutqda qo'llanilishi salbiy hodisadir Parazit so'zlar ortiqcha qaytariqlar, bekorchi so'zlardir. So'zlovchining tilga e'tiborsizligi tufayli yuzaga keladi va doimiy qo'llanilib borilsa, odatga aylanib qolishi mumkin. Masalan, ya'ni, demak, xo'sh, tak va b. Bunday lug`aviy birliklarni me'yoridan ortiq qo'llash nutqning saviyasini pasaytiradi.
	Jargonlar bu Jargon va argolar – biror ijtimoiy guruh o'rtasida qo'llaniladigan va ularning talablarini ifodalovchi maxsus so'z va iboralar. Jargonlar fikrni boshqalardan sir tutish uchun qo'llaniladi. Jargonlar o'ziga xos sun'iy, shartli so'zlardir.
	Argolar -  (frans. argot – jargon) – ma’lum toifa kishilargagina tushunarli so‘zlar mavjudligi bilan umumxalq tilidan farq qiluvchi biror ijtimoiy toifa, guruh (mas, dallollar, sportchilar, talabalar, o‘g‘rilar va hokazo)ga xos yasama til.

5-topshiriq. Omonim so‘zlarga 20 ta misollar yozing va har bir omonim so‘zning ma’nosini izohlang. Istasangiz «Omonim so‘zlar lug‘ati»dan ham foydalanishingiz mumkin. Topshiriqni bajarishdan avval tavsiya etilayotgan adabiyotlarni o‘qib o‘rganing.

T/r	Omonim so‘zlar	Turkumi va ma’nosi	Turkumi va ma’nosi	Turkumi va ma’nosi
1	Ot	Chaqaloqqa ot qo’ydi. Ot – ot so’z turkumi.	To’pni menga ot. Ot – fe’l so’z turkumi.	Dalada ot kishnadi. Ot – fe’l so’z turkumi.
2	O’t	Uyga o’t ketdi. O’t (olov) –ot so’z turkumi.	Dalada o’t ko’kardi. O’t (o’simlik turi)– ot so’z turkumi	Anvar ariqdan o’t O’t (o’tmoq) – fe’l so’z turkumi
3	Un	Bu o’quvchini unni ham chiqmaydi. Un (tovush) – ot so’z turkumi.	Nonvoy bug’doy unidan non yopdi. Un ( mahsulot) – ot so’z turkumi.	Sumalak qilish uchun bug’doy undirmoqda. Undirmoq – fe’l so’z turkumi
4	Burun	Burun ko’p qiziqarli kitoblar o’qir edim. Burun (avval) - ot so’z turkumi.	Burun qismi biroz katta edi. Burun (yuz qismi) – ot so’z turkumi.
5	Yuz	Buvijonimni yoshlari yuzga yetib qoldi. Yuz – (sanoq son) son so’z turkuni.	Salimani yuzida kulgichi bor. Yuz – (odamning boshining old tomoni) ot so’z turkumi.
6	Qurt	Buvijonim tayyorlagan qurtlar sho’rtakkina bo’ladi. Qurt (sut, qatiqdan qilingan ozuqa) – ot so’z turkumi.	Qurt ekinlarni tomirini yemiradi. Qurt (hashorat) – ot so’z turkumi
7	Qarg’a	Qish faslida qarg’a uchib keladi. Qarg’a (qush turi) – ot so’z turkumi	Og’ziga kelganini aytib Gulsarani qarg’amoqda. Qarg’amoq- fe’l so’z turkumi.
8	Tok	Tok simlari tarang tortilgan. Tok (elektr tok) ot so’z turkumi.	Tok bargidan mazzali taom tayyorladi. Tok (uzum daraxti) ot so’z turkumi
9	Son	Sanoq sonlar to’plami. Son- (raqam) ot so’z turkumi.	Son qismidan yaralandi. Son – (odamning son qismi) ot so’z turkumi.
10	To’rt	Baxtiyor matematika fanidan to’rt baho oldi. To’rt – (son) son so’z turkumi.	Tug’ilgan kuniga to’rt sovg’a qilishdi. To’rt (shirinlik turi) ot so’z turkumi.
11	Tu’g’ulmoq	Oilamizda yangi chaqaloq tug’uldi. Tug’uldi – fe’l so’z turkumi.	Yangi – yangi g’oyalar tug’ildi. Tug’uldi – fe’l so’z turkumi.
12	Kul	O’choqni kuli. Kul –ot so’z turkumi.	Nargiza chiroyli kuldi. Kulmoq – fe’l so’z turkumi.
13	Sirka	Olma sirkasi bor. Sirka ot so’z turkumi.	Boshi sirkalab ketibdi. Sirka (hashorat) ot so’z turkumi.
14	Ko’z	Odamning ko’zi. Ko’z – ot so’z turkumi.	Derazaning ko’zi. Ko’z – ot so’z turkumi.	Ishning ko’zi. Ko’z – ot so’z turkumi
15	Tor	Tor – chalg’u asbobi. Tor – ot so’z turkumi	Bizning hovlimiz tor. Tor – sifat so’z turkumi
16	Qirq	Qog’ozni qaychi bilan qirq. Qirq (harakat) – fe’l so’z turkimi	Yoshi qirqga to’ldi. Qirq (son) – son so’z turkumi.
17	Uch	Uch raqamini ko’rsat! Uch (raqam) son so’z turkumi.	Osmonlarga uch! Uch (harakar) – fe’l so’z turkumi.	Narsaning otkir tomoni. Uch (ot) so’z turkumi
18	Yon	Yon qo’shnim bilan juda ahilmiz. Yon (tomon) –ot so’z turkumi.	Qalin o’rmon yondi. Yon (yonmoq) fe’l so’z turkumi
19	Tut	Tut daraxti. Tut – ot so’z turkumi.	Qo’lidan tutmoq. Tut – fe’l so’z turkumi.
20	Chaqmoq	Bahor faslida chaqmoq chaqib, yomg’ir yog’adi. Chaqmoq – ot so’z turkumi.	O’rmonda do’stimni ilon chaqmoqchi bo’ldi. Chaqmoq – (harakat) fe’l so’z turkumi.

6-topshiriq. Tasviriy ifodalarga 10 ta misollar yozing va har bir tasviriy ifoda ishtirokida gap tuzing. Topshiriqni bajarishdan avval tavsiya etilayotgan adabiyotlarni o‘qib o‘rganing.

T/r	Tasviriy ifoda	Gap
1	Podshohi	O’rmon podshohi – sher.
2	Do’stlar	Qanotli do’stlar - qushlar .
3	Lochinlari	Samo lochinlari – fazogirlar.
4	Malikasi	Dala malikasi – makkajo’xori.
5	Sohiblari	Mo’yqalam sohiblari – rassomlar.
6	Kelinchagi	Uyg’onish va fasllar kelinchagi – bahor.
7	Sultoni	G’azal mulkining sultoni – Alisher Navoiy.
8	Gimnastikasi	Aql gimnastikasi – matematika.
9	Ko’zimning nuri	Ko’zimning nuri – farzandim.
10	Salomatlik posbonlari	Salomatlik posbonlari- shifokorlar
11	Charm qo’lqop ustasi	Charm qo’lqop ustasi – bokschi
12	Hayotimiz qomusi	Hayotimiz qomusi - konstitutsiya
13	Kumush tola	Kumush tola – paxta
14	Oltin boshoq	Oltin boshoq – bug’doy
15	Zangori olov	Zangori olov - gaz

7-topshiriq. O‘zbek tilining agglyutinativ xususiyatlarini 30 ta so‘zning agglyutinativ tahlili asosida ko‘rsating. Dastavval, aglyutinatsiyaning xususiyatlarini izohlang.

T/r	So‘zlar	Aglyutinativ tahlil	*Izoh
1	Kitobning	Kitob – asos, -ning qaratqich kelishigi qo’shimchasi	Bu so’zga 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
2	Vafodorlikning	Vafo-asos, -dor - so’z (sifat) yasovchi qo’shimcha, -lik – so’z (ot) yashovchi qo’shimcha, -ning – qaratqich kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda asosga ketma-ket 2ta so’z yasovchi va 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
3	Paxtakorlarga	Paxta – asos, -kor so’z (sifat) yasovchi qo’shimcha, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -ga – jo’nalish kelishigi qo’shimchasi	Bu so’zda asosga 1ta so’z yasovchi, 1ta lug’aviy shakl yasovchi, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
4	Ekinlarga	Ek – asos, -in (ot) so’z yasovchi qo’shimcha, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, - ga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda 1ta so’z yasovchi, 1ta lug’aviy shakl yasovchi, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
5	Epchillik	Ep – asos, -chil (sifat), -lik (ot) so’z yasovchi qo’shimcha	Bu so’zda ketma - ket 2ta so’z yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
6	Gapirganda	Gap-asos, -ir (fe’l) so’z yasovchi qo’shimcha, -gan (sifatdosh), -da o’rin-payt kelishigi qo’shimchasi	Bu so’zda 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
7	Ishchilarga	Ish – asos, -chi (ot) so’z turkumi qo’shimchasi, -lar ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -ga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
8	Kengaytirdi	Keng – asos, -ay (fe’l) so’z yasovchi qo’shimcha, -tir (ortirma nisbat), -di (o’tgan zamon)	Bu so’zda 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
9	Insoniyatniki	Inson – asos, -iy (sifat) so’z yasovchi qo’shimcha, -at (ot) so’z yasovchi qo’shimcha, -niki (qarashlilik)	Bu so’zda 2ta soz yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
10	Go’zalligi	Go’zal – asos, -lik (ot) so’z yasovchi qo’shimcha, -i (egalik) 3-shaxs birlik qo’shimchasi	Bu so’zda 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
11	Qalamdonning	Qalam – asos, -don (ot) so’z yasovchi qo’shimcha, -ning qaratqich kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
12	Sabrsizlikdan	Sabr- asos, -siz (sifat yasovchi), - lik (ot yasovchi) so’z yasovchi qo’shimcha, -dan chiqish kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda ketma - ket 2ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
13	Suhbatdoshlarning	Suhbat-asos, -dosh (ot) yasovchi qo’shimcha, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -ning qaratqich kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda 1ta so’z yasovchi, 1ta lug’aviy shakl yasovchi, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
14	Suvsizlikdan	Suv – asos, -siz (sifat), -lik (ot) so’z yasovchi qo’shimcha, -dan chiqish kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda ketma - ket 2ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
15	Giyohlarni	Giyoh – asos, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -ni tushum kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zga 1ta lug’aviy shakl yasovchi, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
16	Do’stlikni	Do’st – asos, -lik (ot) so’z yasovchi qo’shimcha, -ni tushum kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda 1ta so’z yasovchi, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
17	Ilmsizlikdan	Ilm – asos, -siz (sifat yasovchi), - lik (ot yasovchi) so’z yasovchi qo’shimcha, -dan chiqish kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda ketma - ket 2ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
18	Erinchoqliklarini	Erin-asos, -choq (sifat), - lik (ot yasovchi) so’z yasovchi qo’shimcha, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -i (egalik) 3-shaxs birlik qo’shimchasi, -ni tushum kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda ketma - ket 2ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi, 2ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
19	Fuqarolardan	Fuqaro-asos, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -dan chiqish kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zga 1ta lug’aviy shakl yasovchi, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
20	Partadoshimning	Parta-asos, -dosh (ot) yasovchi qo’shimcha, -im 1-shaxs birlik egalik qo’shimchasi, -ning qaratqich kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zga 1ta so’z yasovchi, 2ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
21	Muhtojliklaridan	Muhtoj-asos, - lik (ot yasovchi) so’z yasovchi qo’shimcha, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -i (egalik) 3-shaxs birlik qo’shimchasi, -dan chiqish kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda 1ta so’z yasovchi, 1ta lug’aviy shakl yasovchi, 2ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
22	Unumdorlikni	Un – asos, -um (ot), -dor (sifat), -lik (ot) so’z yasovchi qo’shimcha, -ni tushum kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zda ketma - ket 3ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
23	To’plamlarda	To’p – asos, -la (fe’l), -m (ot) so’z yasovchi qo’shimchalar, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -da o’rin-payt kelishigi qo’shimchasi	Bu so’zda ketma - ket 2ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi, 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
24	Vatandoshlarimizning	Vatan-asos, -dosh (ot) yasovchi qo’shimcha, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -imiz 1-shaxs ko’plikda egalik qo’shimchasi, -ning qaratqich kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zga 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha, 2ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
25	Maktabdoshlar	Maktab – asos, -dosh (ot) yasovchi qo’shimcha, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha	Bu so’zga 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
26	Mevazorlarning	Meva – asos, -zor (ot) so’z yasovchi qo’shimcha, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -ning qaratqich kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zga 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
27	Betobliklaridan	Betob-asos, -lik (ot) so’z yasovchi qo’shimcha, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -i (egalik) 3-shaxs birlik qo’shimchasi, -dan chiqish kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zga 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha 2ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
28	San’atkorlarning	San’at-asos, -kor so’z (sifat) yasovchi qo’shimcha, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -ning qaratqich kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zga 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 1ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha 1ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
29	Farzandlarimga	Farzand-asos, -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -im (egalik) 1-shaxs birlik qo’shimchasi, -ga jo’nalish kelishigi qo’shimchasi	Bu so’zga 1ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha 2ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan
30	Tarbiyalashlarini	Tarbiya – asos, -la (fe’l) so’z yasovchi qo’shimcha, -sh (harakat nomi), , -lar – ko’plik ma’nosidagi qo’shimcha, -i (egalik) 3-shaxs birlik qo’shimchasi, -ni tushum kelishigi qo’shimchasi.	Bu so’zga 1ta so’z yasovchi qo’shimcha, 2ta lug’aviy shakl yasovchi qo’shimcha 2ta sintaktik shakl yasovchi qo’shimcha aglyutinativ xususiyat bo’yicha o’ng qo’l qoidasiga asosan qo’shilgan

*Izohda aglyutinatsiyani tushunchangiz bo‘yicha izohlang.

Barcha topshiriqlar bo‘yicha eslatma: Topshiriqlarning har biri talab darajasida bajarilishi shart. Topshiriqlarga qo‘yiladigan ballar tizimi quyida berilgan:

1-topshiriq:	5 ball
2-topshiriq:	5 ball
3-topshiriq:	5 ball
4-topshiriq:	5 ball
5-topshiriq:	5 ball
6-topshiriq:	bonus +5 ball
7-topshiriq:	5 ball
Jami:	30 ball

Topshiriqlar uchun kerakli materiallarni @tdpufilologiya manzilidan olishingiz mumkin. Topshiriq variantlari barcha talabalar uchun bir xil bo‘lib, ularning bajarilishi turlicha bo‘lishi zarur. Chunki, topshiriqlarni tuzishda har bir talabaning individual yondashuvi hisobga olingan. Shu bois hech bir talabaning javobi boshqa bir kursdoshining javobi bilan aynan bir xil bo‘lishi kerak emas. Aks holda, har ikki talaba yoki bir xillikka ega bo‘lgan talabalarning barchasi belgilangan baldan mahrum etiladi.

Topshiriqlarning bajarilish muddati 2021-yil 14-fevral soat 23:59 gacha.

“Ona tili”, “Ona tili praktikumi” hamda “Boshlang‘ich ta’limda imlo qoidalari” fanlaridan materiallarni olish uchun Boshlang‘ich ta’lim | ONA TILI telegram kanaliga qo‘shiling. Manzil: @tdpufilologiya