Umumtaʼlim maktabnining fizika kursida oʻz induksiya hodisasini oʻz induksiya eyuk induktivlik mavzusini oʻqitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish” mavzusidagi

Elektr yurituvchi kuch — (EYUK) oʻzgaruvchan yoki oʻzgarmas tok energiya manbalarida tashqi (potensial) kuchlar taʼsirini ifodalaydigan fizik kattalik. Oʻtkazgichdan tok oʻtishi uchun unda elektr maydon hosil qilinib saqlanadi. Buning uchun tok manbai yordamida oʻtkazgich uchlarida potensiallar farqi (φ1-φ2)uzluksiz tiklab turiladi. Bu esa tok orqali oqib keluvchi musbat zaryadlarni oʻtkazgichning kichik potensial φ2li uchidan uzluksiz olib ketish va katta potensial φ, li uchiga uzluksiz keltirib turish zarurligini anglatadi. Demak, zaryadlarning berk yoʻl boʻylab harakati vujudga keladi. Bunda faqat elektrostatik (ichki) kuchlarning oʻzi yetarli emas, chunki bu kuchlarning zaryadlarni berk kontur boʻylab koʻchirishda bajargan ishi nolga teng. Demak, berk konturda zaryadlar oqimini taʼminlash uchun noelektrostatik (tashqi) kuchlar mavjud boʻlishi kerak. Tashqi kuchlar Kulon kuchlaridan (qarang Kulon qonuni) farq qilib, turli ishorali zaryadlarni birlashtirmaydi, aksincha ularning ajralishini yuzaga keltiradi va toʻgʻri chiziq uchlarida potensiallar farqini birday saqlab turadi. Tashqi kuchlarning taʼsiri Elektr yurituvchi kuchk. bilan ifodalanadi. Tashqi quchlarning birlik musbat zaryadni berk zanjir boʻylab koʻchirishda bajargan ishi (ye = $ YE’d.1 oʻlchanadigan ye kattalik) e.yu.k., tok manbai e.yu.k. manbai deb ataladi, bunda YE’— tashqi kuchlarning noelektrostatik elektr maydoni kuchlanganligi, d1— kontur elementi. Tashqi kuchlarning noelektrostatik elektr maydonini elektr energiya manbai hosil qiladi. Demak, e.yu.k. tashqi quchlar taʼsirida tok zanjiriga kiritilgan energiya ekan. Mas, galvanik element va akkumulyatorlar, oʻzgarmas tok generatorlari, yarimoʻtkazgichli termoelementlar, fotoelementlar va boshqalar elektr manbai boʻla oladi. Elektr yurituvchi kuchk. voltlarda oʻlchanadi. Zanjirdan o‘zgaruvchan tok o‘tganida unda induksiya EYUK hosil bo‘lib, u hamma vaqt tashkil EYUK ga qarama-qarshi yo‘nalgan bo‘ladi va tokning ortishiga to‘lanadi. Buning uchun o‘zinduksiya bo‘lganda zanjirda o‘zgaruvchan tok kuchi o‘zinduksiya bo‘lmagandagidan kichik bo‘ladi. G‘altakdagi tokning o‘zgarish jarayoni va g‘altakning induktivligi qancha katta bo‘lsa, induksion tok shuncha katta bo‘ldi. O‘ tokning bo‘lish chastotasi qancha katta bo‘lsa, tokning son o‘zgarish tezligi ham shuncha katta bo‘ladi. Zanjirda induktivlik tufayli vujudga qarshilik induktiv qarshilik (RL,) deb atalib, u tokning chastotasiga va induktivlikka proporsional bo‘ladi. Endi kondensator ulangan oʻ toʻgʻrilab zanjirini koʻraylik. O‘zgarmas tok manbayiga kondensatorli zanjirni ulaganimizda undan tok o‘tmaydi. Chunki kondensatorlar tomonidan bir-biridan dielektrik bilan ajratilganligidan qarshiligi cheksiz katta bo‘ladi. Endi shu zanjirning o‘zini o‘ ulasak to manbayiga, zanjirda mavjud bo‘lgan elektr lampochka yonadi.
Buni quyidagicha tushuntirish mumkin. Kondensator o‘zgaruvchan tok manbayiga ulanganda uning qoplamalari navbat bilan zaryadlanib va razryadlanib turadi. Shu tufayli kondensator va o‘zgaruvchan tok manbayi bo‘lgan zanjirda hamma vaqt kondensatorning zaryadlanishi va razryadlanishi tokning dam bir, dam ikkinchi yo‘nalishda o‘tib turishini ta’minlaydi. Shuning uchun o‘zgaruvchan tokni „kondensator orqali o‘tadi“ deyish mumkinki, bunda, albatta, tokning kondensatordan o‘tishi emas, zanjir simlarida tokning bo‘lishi nazarda tutiladi. Agar kondensatorni zanjirdan ajratib qo‘ysak, lampochka ravshanroq yonadi. Demak, o‘zgaruvchan tok zanjirida kondensator bo‘lishi zanjirning qarshiligini oshiradi. Zanjirda sig‘im tufayli vujudga qarshilik s i g ‘ i m q a r s h i l i k (RC ) deb dolayı. Sig‘im qarshilikning kattaligi zanjirning sig‘imiga va tokning o‘zgarish chastotasiga bog‘liq bo‘ladi. Buni shunday mumkin. Kondensatorning ko‘p bo‘lgan ko‘rsatkichlaridagi zaryad sig‘im proporsional bo‘lganidan, kondensatorning sig‘imi qancha bo‘lsa, zanjir bo‘ylab shuncha ko‘chadi. Chastota qancha katta bo‘lsa, kondensator shuncha tez zaryadlanadi va razryad, demak, zanjir bo‘ylab vaqt birligi, shuncha ko‘p zaryad o‘tadi. Buning uchun ō va C qancha katta bo‘lsa, shuncha katta tok o‘tadi va sig‘imga nisbatan juda kichik bo‘ladi. Ushbularga asoslanib, sig‘im qarshilikni ifodalash mumkin. Sig‘im qarshilikning ham Ō larda ifodalanishini chiqarishimiz mumkin. U to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki zanjirida induktiv bo‘lishi mumkin.