Umumtaʼlim maktabnining fizika kursida oʻz induksiya hodisasini oʻz induksiya eyuk induktivlik mavzusini oʻqitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish” mavzusidagi

2. Fizikadada pedagogik texnologiyalardan ahamiyati.
Induktivlik gʻaltagi - sigʻimi va faol qarshiligi ancha kichik boʻlgani holda katta induktivlik qosil qiladigan spiralsimon oʻtkazgich. Bir tolali, baʼzan, koʻp tolali izolyasiyalangan simni silindr, toroid yoki toʻgʻri toʻrtburchak shaklli dielektrik-karkasga oʻrab tayyorlanadi. Karkassiz Induktivlik gʻaltagi ham bor. Induktivlik gʻaltagi simini bir qatlamli va koʻp qatlamli qilib oʻrash mumkin. Gʻaltak induktivligini oshirish uchun, koʻpincha, ferromagnit (elektrotexnika poʻlati, permalloy, ferrit va boshqalar), oʻzak qoʻllaniladi. Induktivlik gʻaltagi induktivligi gʻaltak oʻlchamlariga, oʻramlari soni kvadra-tiga va oʻzakning magnit singdiruvchanligiga toʻgʻri proprsional boʻladi. U elektr filtrlar va tebranish konturlarining elementi sifatida, transformatorlarda, rele, magnitli kuchaytirgich, elektromagnit va boshqa da qoʻllaniladi. L harfi bilan belgilaniladi. Genrilarda o'lchanadi.
Mikromodullarda qoʻllaniladigan yassi bosma gʻaltak, elektr mashinalarining chulgʻamlari, ramkali va ferrit antennalar ham Induktivlik gʻaltagi xillari hisoblanadi.
Shuning uchun fizik nazariya va tushunchalarni shakllantirishda fizik kattaliklar orasidagi miqdoriy bog‘lanishlarni matematik tenglama, funksiya va shu kabilar shaklida belgilashga imkon beradigan o‘quv tajribalar alohida ahamiyatga egadir.
Bunda topilgan bog‘lanish tajriba bilan nazariyani, fizika bilan matematikani bog‘lovchi muhim bo‘g‘im bo‘lib qoladi.
O‘quv tajribalaridan foydalanib quyidagilarni amalga oshirish mumkin:
a) o‘rganilayotgan hodisani pedagogik o‘zgartirilgan tarzda ko‘rsatish va shu bilan uni o‘rganish uchun kerakli tajribalar bazasini yaratish;
b) fanda aniqlangan qonunlar va qonuniyatlarning namoyon bo‘lishini o‘quvchilarga tushunarli ko‘rinishda tasvirlash va ular mazmunini o‘quvchilarga tushunarli bo‘lishiga erishish;
v) o‘quvchilarni fizik hodisalarni o‘rganishning tajriba metodi bilan tanishtirish;
g) texnikada o‘rganilgan fizik hodisalarning qo‘llanishini ko‘rsatish;
d) o‘qitishning ko‘rgazmaligini oshirish va shu bilan o‘rganilayotgan hodisaning o‘quvchilar uchun tushunarli bo‘lishiga erishish;
e) o‘rganilayotgan hodisaga o‘quvchilarning qiziqishini oshirish.
Masalan, o‘rganilayotgan fizik hodisalarning texnikada qo‘llanilishini ko‘rsatib o‘tiladigan va texnik qurilmalarning ishlash prinsipini o‘rganiladigan tajribalar, namoyish tajribalari, bunday tajribalarni bajarish chog‘ida eng muhimi shundaki, o‘quvchilar muayyan texnik ob’ektlarning ishlash prinsipini o‘rganish bilan bir qatorda ularning avvalgi o‘rganilgan fizik hodisalar haqidagi bilimlari mustahkamlanadi va chuqurlashtiriladi.
Pedagogik mulohazalardan kelib chiqadigan namoyish tajribalari
1. Frontal
2. Fizik praktikum
Bir-biriga yaqin joylashgan ikkita qo’zg’almas konturni kuzatamiz (9.4-rasm). Agar konturlardan biridagi tok I₁, ikkinchi kontur qamrab olgan sirt orqali hosil qilgan magnit oqimi Ф₂₁-deb belgilansa,
bu yerda, L₂₁-proporsionallik koeffitsienti.
magnit oqimini hosil qiladi.
Agar ikkinchi konturdagi tok o’zgaruvchan bo’lsa, birinchi konturda hosil bo’lgan induksiya E.Yu.K. Ф₁₂-ning o’zgarish tezligiga proporsional bo’ladi.
Konturlardan birida tok kuchining o’zgarishi, ikkinchisida induksiya E.Yu.K.-ni vujudga keltirishi o’zaro induksiya hodisasi deb yuritiladi. Tajribalar ko’rsatishicha, o’zaro induktivlik koeffitsiyentlari bir-biriga teng bo’ladi: Umumiy o’zakka kiritilgan ikkita g’altakning o’zaro induktivlik koeffitsiyentini hisoblaymiz.
bu yerda, -o’zak moddasining magnit doimiysi
Ikkinchi g’altakning bitta o’rami orqali o’tgan magnit oqimi
to’la oqim
o’zaro induktivlik koeffitsiyenti:
Xuddi shu usul bilan birinchi g’altakning o’zaro induktivlik koeffisiyentini ham (9.21) ifodaga teng ekanligini isbotlash mumkin.
O’zaro induktivlik hodisasidan olis masofalarga elektr energiyasini uzatish moslamalari (transformatorlar) tayyorlashda foydalaniladi. Transformatorlar ramka shaklidagi o’zakka kiritilgan ikkita n₁ va n₂ o’ramli g’altakdan iborat bo’ladi
Agar transformatorning birlamchi cho’lg’ami o’zgaruvchan tok manbaiga ulansa, undan I1-tok o’tib, o’zgaruvchan magnit hosil hosil qiladi. Bu o‘rib kattalik ikkilamchilarini o‘zgartiradi, o‘zaro induksiya E.Yu.K., birlamchi cho‘lg‘amida esa o‘zinduksiya E.Yu.K. hosil qiladi. Om qonuniga nisbatan birlamchi cho’lg’amdagi tok kuchi tashkilot va induksiya E.Yu.K.ning algebraik yig’indisi orqali:bu yerda, R₁-birlamchi cho’lg’am qarshiligi bo’lib, tez o’zgaruvchan maydon uchun kichik miqdor bo’lib hisoblanadi. Shu tufayli
ikkinchi cho’lg’amdagi induksiya E.Yu.K.
(9.24) dagi minus ishora birlamchi va ikkilamchi cho’lg’amdagi toklar faza jihatidan qarama-qarshi ekanligini bildiradi.
-nisbat transformatsiyalash koeffitsiyenti deb yuritiladi.
Agar, >1 bo’lsa, transformator yuksaltiruvchi, aksincha bo’lsa <1 pasaytiruvchi bo’ladi.

2.