Umumtaʼlim maktabnining fizika kursida oʻz induksiya hodisasini oʻz induksiya eyuk induktivlik mavzusini oʻqitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish” mavzusidagi

Elektr toki bilan ishlaganda xavfsizlik choralari. Tajribani namoyish qilish vaqtida elektr zanjiri yig‘ayotganda va elektr zanjirlarini o‘zgartirib ulayotganda o‘qituvchi mehnat xavfsizligi qoidalariga qat’iy rioya qilish kerak. Bu qoidalarga qaraganda elektr asboblarni ishlatish xonadagi boshqa asboblarni ishlatish shartlaridan tubdan farq qiladi.
4. Fizikada oʻz induksiya hodisasini va oʻz induksiya eyuk hamda induktivlikning turli xil tasniflanishi.

O’zinduksiya. O’zaroinduksiya. Induktivlik.

Elektr toki oqayotgan har qanday o'tkazgich o'zining «xususiy» magnit maydonida joylashadi. Buning uchun konturdan oqayotgan tok kuchining o'zidan sezilarli darajada shu konturning o'zida elektromagnit induksiyasi ro'y beradi. Bu hodisani o'z-o'zidan sodir bo'ladi.
Konturdan o'tayotgan tok tufayli vujudga kelgan magnitlanish tok kuchiga proporsional bo'ladi, ya'ni: F = LI
bu L - konturning induktivligi, u konturning shakli va o' yerda muhitning magnit singdiruvchanligiga bog'liq kattalikdir. Kontur muhitning magnit singdiruvchanligi o‟zgarmas,
ayni konturning induktivligi ham o‟zgarmas kattalik bo‟ladi. SI da induktivlikning birligi —genri (Gn) deb hisob.
[L]= [F]/[I]=Vb/A=Gn
Demak, Gn shunday g'altakning induktivligi, bu g'altakdan A o'zgarmas tok o'tganda vujudga keladigan magnit 1 Vb bo'ladi. Uzunligil, o'ramlar soni n bo'lgan g'altakning induktivligi
Lc=(mkn2/l)S
ifoda bilan.
Kontuning induktivligi o'zgarmas bo'lgan hol uchun o'zinduksiya EYUK ifoda bilan.
e o’zind = - dF/dt=-LdI/dt
Demak, induktivligi IGn bo'lgan konturdan o'tayotgan tok kuchi 1 sekundda 1A ga o'zgarsa, konturda o'zinduksiya EYUK vujudga keladi.
Tokning boshqa (qo'shni) konturda o'zidan tufayli shu konturning o'zida induksion tokni hosil qilish o'zaro induksiya deb hisoblanadi. Ikkita kontur olaylik
Birinchi konturdan oqayotgan tok kuchiningI1 ga o'z vaqtida kontur yuzini kesib o'tayotgan magnit qurilmalarni dF21=L21dI ga o'zgartiradi. Bu esa o'z yo'lida konturda
e2 = - dF21/dt=-L21( dI1/dt) (10) induksiya EYUK ni vujudga keladi. to'g'ridan-to'g'ri konturdan to kuchining dI2 ga o'tkazayotganidan birinchi kontur yuzini kesib o'tayotgan magnit o'lchovi
dF12 = L12dI2 ga o'zgaradi.
birinchi konturda e = - dF12/dt=-L12 ( dI1/dt) (13) induksiya EYUKi vujudga keladi.
Bu ifodalardagi L12 va L21 lar konturlarning o'zaro induktivligi deb hisoblanadi. Tajribalarda ham, nazariy yo‟l bilan ham Ll2 = L21 isbotlangan.
lnduktivlikning tasnifi va konstruksiyalariRadiotexnik apparaturaning yuqori chastotali qismlari vazanjirlarida qo’llanilish sohasi va tuzilishi turlicha bo’lgan induktivlikg’altaklari qo’llaniladi.Qarshilik va kondensatorlardan farqli ravishda ular sanoatda keng ko’lamda ishlab chiqarilmaydi.

Induktivlik g’altaklarining elektr sxemalarda shartli belgilanishi: drossel(a), tarmoqlangan drossel(b), magnit o’zakli(v), ferrit o’zakli(g) va sozlovchi o’zakli g’ altak(d)

Qo’llanish sohasiga qarab g’altak o’lchamlari, ularning shakli, o’rash usuli, sim izolyatsiyasining qalinligi, karkas materiali turlicha bo’lishimumkin.
Induktivlik g’altaklari konstruksiyasi: qaysi chastota diapazonida va necha quvvatli tebranma konturlarida qo’llanilishiga ham bog’liq bo’ladi. Tebranma kontur ishchi diapazoni ortgan sari, odatda g’altak induktivlik qiymati kamayadi. Induktivlik g’altagining asosiy elementlari bo’lib: karkas, o’ram va ekran hisoblanadi.
Karkas. U o’ram uchun asos bo ‘lib xizmat qiladi va o’ramning mexanikmustahkamligi va bikrligini, chiqishlar va o’zakni mahkamlamligini, hamda shassiga qulay mahkamlanishini ta’minlashi kerak. Karkas uchun materiał induktivlik g’ altagiga qo’yilayotgan talablardan kelib chiqqan hołda tanlanadi. Katta quvvatli tebranma konturlarida ishlatiladigan induktivlik g’ altaklari elektr jihatdan ham mustahkam bo’lishlari talab qilinadi. Induktilik g’altaklari konstruksiyasi va karkas o’lchamlari turlicha bo’lishi mumkin. Karkaslar yuqori chastotali press kukunlar, keramika, polistirol va yuqori chastotali dielektriklardan tayyorlanadi. Keramikadan yasalgan yig’ma karkaslar glazur yordamida yopishtiriladi, so’ngra kuydiriladi. Keramik karkaslar uchun radiofarfor, ultraradiofarfor va steatit qo’llaniladi. Karkasdagi o’yiq(kanavka)lar o’ramlarni siljishiga Olib keladiganmexanik ta’sirlarni kamaytirishi natijasida induktivlik barqarorliginioshiradi. Kanavkali karkaslarda misli, kumushlangan izolyatsiyasiz simlarqo’llaniladi. Sim chiqishlarini mahkamlash uchun karkasda tirqish yokimontajli lepestok bajariladi.
O’ram. O’rta va uzun to’lqin diapazonida ishlaydigan g’altaklardaodatda linsendrat sim, qisqa to’lqinli g’altaklar uchun esa bir tolaliemallangan simlar qo’llaniladi. Linsentrat—bu ipak bilan izolyatsiyalangan, emal bilan qoplangan diametri0,07 * 0,2 mm bo’lgan katta miqdordagi(7tadanl 19 gacha) mis simlardan tashkil topgan o’ram. Ekran. Ba’zi alohida tizimlar orasidagi parazit aloqalarni va tashqi magnit maydonlar ta’sirini kamaytirish maqsadida, induktivlik g’altaklari elektr o’tkazuvchi ekranlar bilan himoyalanadi. O’zgaruvchan magnit maydoni ta’sirida ekranda uyurma toklar induksiyalanadi. Ular o’z navbatda dastlabki maydonga qarama—qarishi yo’nalgan magnit maydon hosil qiladilar. Natijada g’altakka tashqi magnit maydon ta’siri sustlashadi. Ekran materialining solishtirma elektr qarshiligi qancha kichik bo’lsa, bu maydon shuncha katta bo’ladi. Ekran ta’sirida yo’qotishlar va g’altakning xususiy sig’imi ortadi, induktivligi esa kamayadi. Ekran tayyorlashda kichik elektr qarshilikka ega bo’lgan materiallar—mis, latun va alyuminiy qo’llaniladi. Radio qabul qilgich va uzatish qurilmalarida ko’pincha induktivligi boshqariladigan g’altaklar qo’llaniladi. Chunki ular keng diapazon polosasida tebranma konturni sozlovchi asosiy qism hisoblanadilar.
Bunday g’altak o’ramlarining bir qismi katta diametrli o’zakka, qolgan qismi esa kichik diametrli karkasga o’raladi. Kichik g’altak kattasini ichiga joylashtiriladi va o’qi katta g’altak o’qiga perpendikulyar joylashgan valikka mahkamlanadi, o’ram chiqishlari esa ketma— ket ulanadi. Valik buralganda g’altaklarning o ‘zaro ta’siri o ‘zgaradi va natijada induktivlik ham o’ zgaradi.
Induktivlik g’ altak asosiy parametrlari. Yuqori chastotali g’ altakning induktivligi, asilligi, xususiy sig’imi va induktivlikning temperatura koeffitsiyenti uning son va sifat ko’rsatgichlari bo’lib qoladi. G’altak induktivligi — asosan uning o’ joyi, shakli va o’ramlar soniga bog’liq bo’ladi. G’altak o’ qanchalik katta va undagi o’ramlar soni qancha ko’p bo’lsa, induktivlik shuncha katta bo’ladi. Bundan tashqari, g'altak induktivligiga kiritilayotgan o'zak va uni ekranga katta rol o'ynaydi. Radiotexnik apparaturada induktivligi mikrogenridan o’nlab milligenrigacha bo’lgan yuqori chastota g’altaklari qo’yiladi. O’zgaruvchank zanjirlarida ishlayotgan g’altakning ish sifatini asillik (QL) bilan ifodalash qabul qilingan. Radioapparaturalarda o'rtacha asillikka ega bo'lgan (40+200 tartibdagi) g'altaklar qo' qoidalari. Yuqori asillikka ega bo'lgan g'altaklar (300 dan yuqori) faqat maxsus talabgina (masalan, o'tkir rezonans xarakteristikaga ega bo'lgan kontur va filtrlarda) qo' natijalar. G’altak o’ramlari va qatlamlari sig’im hosil qiladi. Bu sig’imni g’altakka paralle ulangan kondensator deb
Elektr zanjirlarda asosiy elementlardan tashqari uzgichlar, knopkalar, rele, kontaktorlar, himoya asboblari, masalan, saqlagichlar va avtomatlar, nihoyat kontrol o’lchov asboblari: ampermetrlar, voltmetrlar, schyotchiklar va hokazolar ishlatiladi.. Bu sxema tok manbai Е, uzgich В, reostat R va yoritish lampasidan tashkil topgan.
Demak, uzilgan zanjirda tok manbaining qisqichlar orasidagi kuchlanishi, uning EYUK ga teng bo’ladi.
Kirxgofning ikkinchi o’rnuni nomi bilan mashxur: xar qanday yopiq konturda barcha EYUK larning algebraik yigindisi usha konturdagi qarshiliklarda yuzaga kelgan barcha kuchlanishlar tushishlarining algebraik yigindisiga teng.
Elektr yurituvchi kuchlarning va kuchlanishlar tushishlarining ishorasini aniqlash uchun konturni aylanib chiqishda ixtiyoriy yunalish tanlab olinadi.
Agar EYUK ning yoki qarshilikdan utayotgan tokning yunalishi konturni aylanib chiqish yunalishi bilan bir xil bo’lsa, u xolda EYUK va kuchlanishning tushishi I·R. "+" ishorasi bilan, agar EYUK yoki tokning yunalishi konturni aylanib chiqish yunalishiga qarama-qarshi bo’lsa, "—" ishora bilan olinadi.
Elektr energiya iste’molchiga simlar orqali uzatiladi. Simlar qisqa bulganda ularning qarshiligini e’tiborga olmasa xam buladi. Simlar uzun bulganda ularning qarshiligini e’tiborga olish kerak, chunki tok utganda, ularda kuchlanishning tushishi katga bo’ladi.

Bu yerda: l - liniyaning uzunligi (м), p -
Liniyaning boshi va oxiridagi kuchlanishlar farqi liniyadagi kuchlanishning pasayishiga teng bulib, yuqotilgan kuchlanish