Universiteti a. Abdusamedov, B. Jalilov, A. Tashanov

3. Diniy bag‘rikenglikning falsafiy tahlili
Diniy bag‘rikenglik (tolerantlik) muammosi ijtimoiy hayotda 
muhim va murakkab masala bo‘lib, uning zamirida jamiyat
46 
Qarang: Чориев Анвар. Б илим дан тояга, гоядан эътицодгэ. / / Ж. М улоцот. -Т о ш к е н т , 2002. - № 2 , -
Б. 
11-12
107

---

a’zolarining huquqi, demokratiya, adolatparvarlik va insonparvarlik 
kabi katta ijtimoiy-siyosiy, huquqiy va axloqiy tushunchalar yotadi.
Diniy bag‘rikenglik tushunchasi bu-sabr-toqatlilik, chidamlilik. 
bardoshlilik hamda inson, jamiyat, dunyo haqidagi qarashlaming 
o‘zaro mubohasi usulidir.
Islomiy qadriyatlaming xalqimiz ijtimoiy-ma’naviy hayotda 
tutgan bunday ahamiyati haqida Prezidentimiz I.A.Karimov shunday 
deb yozadi: «SHarq falsafasining muhim bir qismi bo‘lgan islom 
madaniyatining o‘zbek xalqi ma’naviyati tarixida tutgan muhim o‘mi 
shundaki, u odamlami ahloqiy poklikka, ma’naviy barkamollikka 
undagan. Umuminsoniy va ma’naviy ahloqiy mezonlarga tayangan 
holda kishilami hamkorlikka, totuvlikka, adolatga, mehr-muruwatga, 
sahovatga, sabr-bardoshlikka chaqirgan.»47
Dinlarning kelib chiqishi bir bo‘lishiga qaramay jahondagi xalqlar 
turli dinlarga, hattoki bir millat vakillari har xil dinlarga e’tiqod qilishi 
ham mumkin. Diniy ta’limotlardagi mavjud ezgu fikrlar asosida turli 
dinlarga e’tiqod qiluvchi xalqlar o‘rtasida bag‘rikenglik tamoyili 
hukm suradi. CHunki, diniy ta’limotlardagi Xudoga sig‘inish, kishilar 
o‘rtasidagi totuvlik, insonparvarlik, mehr-oqibatlilik, vijdoniylik, 
halollik, poklik, insof-diyonatlilik kabi talablari shaxs, guruh va 
jamiyat a’zolari hayotida muhim rol o‘ynaydi.
Bag‘rikenglik dunyo hodisalarga munosabatlarda, o‘tmish va 
ma’naviy qadriyatlami baholashdagi mezonlarda, hattoki turli 
dinlararo muhim masalalarning echimini topishda o‘z ifodasini topadi.
Islom manbalarida Qur’on, hadis, ijmo va qiyos asosida ishlab 
chiqilgan qadriyatlardagi diniy bag‘rikenglik g‘oyalari asrlar 
davomida musulmon xalqlari, xususan o ‘zbek xalqi ijtimoiy-ma’naviy 
xayotida muhim o‘rin egallab kelgan. Zero, islom dinining aqidaviy, 
ijtimoiy-huquqiy, 
g‘oyaviy, 
ma’naviy-ahloqiy, 
ko‘rsatmalari 
mazmunida diniy bag‘rikenglik tamoyillari aloxida ifodasini topgan. 
Uning 3 jihatiga e’tibor qaratmoqchimiz:
birinchidan, Qur’onda insolaming turli millatlarga va dinlarga 
mansubligi bir-biridan farq qilishlari tabiiy ekanligi, ammo bu narsa 
ular o‘rtasidagi adovat, nizo va urushlar uchun sabab bo‘laolmasligi 
haqida ko‘pgina oyatlar keltirilgan. masalan: YUnus surasi 19, 193
' 
n
Каримов И.А. У збекистан XXI аср бфсагасида: хавфсиэликка таедид, барцарорлик ш артлари ва 
тара^циёт кафолатлари. - Т.: Узбекистан, 1999 - 336.
108

---

oyatlar, Shuaro surasi'8 oyat; Xujrat surasi 13 oyat, Naxl surasi 125 
oyat; Moida surasi 32 oyat; Niso surasi 75-76 oyatlar. Jumladan, 
Yunus surasi 99 oyatda «Agar Rabbingiz xohlasa edi, Er (yuzi) dagi 
barcha kishilar yoppasiga imon keltirgan bo‘lur edilar. Bas, Siz 
odamlami mumin bo'lishga majbur qilasizmi?!» Bu va boshqa 
oyatlarda Islom dinida majburlash yo‘qligi va boshqa g ‘ayridin 
vakillariga nisbatan adovat qilish yo‘qligi kabi diniy bag‘rikenglik 
masalalari o‘z aksini topgan;
Ikkinchidan, islom manbalaridan biri bo‘lgan hadislarda xam 
boshqa dindagi kishilarga nisbatan adovat qilish zulum o‘tkazish, 
ayniqsa, odam o‘ldirish u qanday millatga va dinga mansub 
bo‘lishidan qat’iy nazar kata gunoh xisoblanishi haqida qator xadislar 
keltiriladi. Bunday gunoh oddiy insoniylik nuqtai nazaridan o ‘ta 
yovuzlik, vaxshiylik, huquqiy jihatdan esa jinoyat hisoblanadi. 
Demak, odam o‘ldirish faqat bu dunyoda odamlar tomonidan kechirib 
bo‘lmaydigan jinoyatgina emas, balki oxiratda Alloh tomonidan 
kechirib bo‘lmaydigan gunohdir. Hozirgi diniy ekstremistarning 
bunday 
yovuzliklarini 
talabalarga 
tushuntirishda 
xadislardan 
namunalar keltirish maqsadga muvofiqdir;
Uchinchidan, diniy murosasozlik va bag‘rienglikning huquqiy 
asoslari xam ishlab chiqilgan bo‘lib, ular asrlar davomida xalqimiz 
xayotida muhim axamiyatga ega bo‘ldi. Jumladan, musulmon 
qonunchiligi bo‘yicha musulmon davlatiga tijorat yoki boshqa biror 
sabab bilan kelgan g‘ayridin davlatining fnqarosi xuddi shuningdek, 
musulmon davlati fuqarosi boshqa g‘ayridin mavjud bo‘lgan 
davlatlarga borganda omonlik, ya’ni himoyaga kafolat olishi shart 
hisoblangan. Bu va shunga o‘xshash diniy bag‘rikennglik bilan 
bog'liq huquqiy qonunlar al-Marg‘inoniyning Xidoya asarida ishlab 
chiqilgan. Bu diniy huquqiy asoslar asrlar davomida musulmon va 
g‘ayridin 
mamlakatlari 
o‘rtasida tinchlik-osoishtalik o‘matish, 
ijtimoiy-iqtisodiy va tijorat ishlarini yo‘lga qo'yishga xizmat qilgan. 
SHu bilan birga turli dinlarga mansub davlatlar, xalqlar o‘rtasida 
ishonch, do‘stona munosobatlami va diniy bag‘rikenglik rishtalarini 
mustahkamlash va rivojlantirish ishiga o‘z xissasini qo‘shgan.
YUNESKO bag‘rikenglik muammosiga alohida e ’tibor berib, 
1995-yili Birlashgan Millatlar Tashkilotida muhokama qilinib, 16- 
noyabrni esa, har yili YUNESKO a ’zolaridan 185 davlat ishtirokida 
Parijda Bag‘rikenglik Tamoyillari Deklaratsiyasi kuni deb qabul
109

---

qilindi. Bu tarixiy hujjat jahon xalqlari hayotida dinlararo 
bag‘rikenglikni ta’minlashda katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Bugungi 0 ‘zbekistonda 130dan ziyod millat, elatlar vakillari 
istiqomat qilib islomdan tashqari yana 15 ta diniy konfessiyalar 
mavjuddir. Xalqlar turli dinlarga e’tiqod qilishidan qat’i nazar, ular 
o‘rtasida do'stlik, hamkorlik, diniy bag‘rikenglik hukm surmoqda.
Turli dinlarga e ’tiqod qiluvchi insonlar hayotida muayyan 
maqsadlar bo‘lib, ulaming ayrimlari o‘zgarib turadi. Faqat insonda 
muayyan maqsadni amalga oshirish uchun hosil bo‘lgan ishonchga 
maslak deyiladi. Demak, insonlami ma’lum vazifalami bajarishga 
safarbar etadigan ruhiy birlik maslak bo‘lib, unda diniy bag‘rikenglik 
mavjud bo‘lmasa aniq maqsadlami amalga oshirish yo‘llarini 
belgilash qiyin kechadi.
Din inson zotiga xos bo‘lgan ruhiyat, ma’naviy holatdir. Dinning 
asosiy mohiyatini belgilovchi g‘oya ilohiy zot-Yaratuvchiga ishonish 
va unga sig‘inishdir. Turli diniy e’tiqodga ega bo‘lgan kishilar 
ruhiyatida diniy bag‘rikenglik g‘oyasi hukm sursa, u holda diniy 
e’tiqod o‘ziga xos muayyan g‘oya sifatida umuminsoniy tabiatga ega 
bo‘ladi.
Din inson ma’naviyatini rivojlantirishning muhim omilidir. 
Qur’on, hadislar va shariat ahkomlarida shakllangan musulmonlaming 
haq-huquqlari deb tan olingan fikrlar orqali kishilarda iymon, vijdon, 
e’tiqod orqali dunyoviy muammolami hal etishga chorlangan. Buning 
uchun har bir musulmon o‘zi ruhan, vijdonan pok, iymonli va halol 
bo'lishi kerak degan da’vat islom ta’limotida katta o‘rin egallaydi.
Mustaqillik yillarida diniy bag‘rikenglik tamoyillariga zid holda 
xalqimizning tinch hayotiga rahna soluvchi siyosiy kuchlar, diniy 
harakatlar ham kirib keldi. Xalqaro terrorizm bilan diniy ekstremizm 
hozirgi kunga kelib jiddiy muammoga aylandi. Ana shunday sharoitda 
ham O‘zbekiston hukumati diniy bag‘rikenglik siyosatini sobit qadam 
bilan amalga oshirmoqda.