Universiteti abdullayeva shaxzoda abdullayevna askarov abror davlatmirzayevich

Refleksiya – samarali fikrlash jarayoni bo‘lib, motivatsiya, idrok asosida 
insonning analiz, sintez kabi aqliy operatsiyalarni o‘z boshidan kechirishidir
15
. 
Refleksiya (lotincha reflxio - ortga qaytish ) sub'ektning o‘z (ichki) psixik tuyg‘u 
va holatlarini bilish jarayoni sifatida qaraladi. 
Refleksiya o‘qituvchining o‘z ongi va faoliyatini belgilash va tahlil qila olish,
o‘z fikri va harakatlariga tashqaridan nazar solish deb qaraladi.(V.A. Slastenin). 
Pedagogikaga oid adabiyotlarda reflektiv jarayonlarni izohlashning ikki 
an'anasi mavjudligi aytiladi: 

ob'ektlar mohiyatini izohlashga va ularni konstruksiyalashga olib
keladigan ongning reflektiv tahlili; 

shaxslararo muloqot ma'nosini tushunish refleksiyasi; 
Bu bilan bog‘liq ravishda pedagog olimlar quyidagi reflektiv jarayonlarni 
farqlaydilar: 

o‘z-o‘zini va boshqalarni tushunish; 

o‘z-o‘ziga va boshqalarga baho berish; 

o‘z-o‘zini va boshqalarni izohli tahlil qilish. 
Falsafa va pedagogikaga oid adabiyotlarda refleksiya shaxsning o‘z ongidagi 
o‘zgarishlarni fikrlash jarayoni deb yoziladi. 
Psixologik lug‘atda shunday izoh beriladi: "Refleksiya - faqat sub'ektning o‘z-
o‘zini bilishi va tushunishi emas, balki boshqalar uning shaxsiy xislatlari, his qilish 
tuyg‘usi va bilish (kognitiv) tasavvurlarini bilish hamda tushunishini aniqlab 
olishini ham anglatadi. 
15
Abdullaeva Sh.A. Pedagogik diagnostika.-Toshkent: Meros,2010.-19-bet. 

---

32 
Amaliy pedagogik faoliyatda ham ta'lim (tarbiya) tizimlarini loyhalash 
ishlari amalga oshiriladi. Bu “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” asosida yaratilgan 
zamonaviy ta'lim tizimi, uni rivojlantirish konsepsiyasi (“portlash effekti”) 
misolida namoyon bo‘lmoqda. 
Ilmiy-pedagogik tadqiqot metodologiyasi ham, amaliy pedagogik faoliyat 
metodologiyasi ham quyidagi uchlikda yaxlit tasavvur etish mumkin, -deydi rus 
olimi A. M. Novikov, ya'ni: “loyiha, texnologiya, refleksiya”. 
Pedagogika boshqa rivojlangan fanlar qatori o‘zining alohida predmetiga, 
nazariy tamoyillariga ega bo‘lganligi sababli, shaxs shakllanishi va uning 
rivojlanishidagi muayyan muammolarni hal qilishda tarbiya va ta'lim 
jarayonlaridagi o‘ziga xos xususiyatlar hamda qonuniyatlarni inobatga olgan 
holda tadqiqot metodlarini qo‘llaydi. 
Zamonaviy pedagogikada tadqiqotlarning nazariy va amaliy ahamiyati, 
ularning mantiqi, metodologik tavsifi bilan bog‘liq quyidagi masalalar 
aniqlashtirilishi ko‘zda tutilmoqda: 

fan yutuqlarini ta'lim va tarbiya jarayoniga tatbiq etish; 

pedagogika fanini milliy va umuminsoniy tajribalar asosida rivojlantirishning 
metodologik jixatlarini kengaytirish; 

pedagogikaning nazariy tadqiqotlari samarasini oshirish; 

pedagogik tajribani o‘rganish va natijalaridan foydalanish; 

pedagogik tajriba-sinov, uning mohiyati, matematik-statistik metodlari va 
metodikasini oydinlashtirish; 

tarbiyaga yaxlitlikda yondashish, bunda mafkuraviy tarbiyaning ahamiyatini 
o‘rganish; 

ta'lim sifatini oshirishda boshqaruv texnologiyalarini loyihalashtirish va boshqalar. 
Amaliyot ta'siri ostida nazariya ilmiy kashfiyotlarning asosiy omiliga 
aylanadi. Faqat keng va har tomonlama tashkil etilgan amaliyotgina faoliyatning
kamchiligini va yetilmaganligini hamda ayni vaqtda pedagogik voqyelikni 
bilishga xizmat qiladi. 

---

33 
Shunday qilib, O‘zbekistonda pedagogika fanlar tizimida va amaliyotida juda 
katta tajriba, salohiyat, bilimlar manbai, tavsiyalar to'plangan bo'lib, bular 
yoshlarga tizimli holda yetib borishi, ular ijodiy imkoniyatlari rivojiga ta'sir etishi 
kerak. Bu esa muayyan bilimlarni – tizimlashtirishni, metodologiyani o‘rganishni 
talab etadi.
Bugungi kunda zamonaviy fan rivojiga bog‘liq holda fan tilining metodologik 
masalalari ham kun tartibida turadi. Fanda tildan foydalanish muammosi ilmiy fan 
sifatida pedagogikani ham chetlab o‘ta olmaydi. 
Til ijtimoiy hodisa sifatida amaliy faoliyatda va bilish jarayonida ikki asosiy
vazifani bajaradi:
1) insonlar o‘rtasida aloqa vositasini o‘taydi 
2) tafakkur shakli sifatida to‘plangan bilimlarni qayd etish va saqlash, tizimlashtirish 
uchun zarur hisoblanadi. 
Ma'lumki, til bilan qator fanlar –lingvistika, psixologiya, semiotika (belgilar 
haqidagi fan), falsafa shug‘ullanadi. Metodologiya tilni ilmiy bilimlarni ifodalash, 
ularni qayta ishlash, ilmiy axborotlarni to‘plash va saqlash vositasi sifatida 
o‘rganadi. 
Pedagogika boshqa fanlar qatori milliy tildan ilmiy axborotlarni 
shakllantirish, ishlov berish, saqlash va uzatishning universal vositasi sifatida 
foydalaniladi. 
Biz pedagogikada turli darajadagi kategoriya(tushuncha)larga tayanamiz. 
Kategoriya (tushuncha) – bu predmetlarnig umumiy va o‘ziga xos sifatlari haqidagi 
fikrdir. Tushuncha asosida predmetlar o‘xshashligi va farqlari aniqlanadi. 
Albatta, tushunchalar mohiyatini anglashda odamlar ham bir-biridan 
farqlanadi. Shu boisdan milliy til so‘zlari ham bir xil emas, ular amaliy faoliyatda 
turlicha muhimlik kasb etadi va muloqot jarayonida tekislanib, aniqlanib 
boraveradi. 
Har qanday fan, jumladan pedagogika ham aniq tushunchalar tizimini talab 
etadi. U milliy til asosida yaratiladi va ilm tili, ya'ni pedagogikning tushuncha-
toifalar tizimi shakllanib boradi. Toifa tushunchadan bir bosqich yuqori turadi va 

---

34 
ayni vaqtda o‘zida ularning belgi va xususiyatlarini saqlab qoladi. Shu bois toifa
tushunchadir, biroq barcha tushunchalar toifa bo‘la olmaydi.
Pedagogika bo‘yicha ilm tilini shakllantirish murakkab jarayon, u 
hanuzgacha qoniqarli darajada tadqiq qilingan emas. Bu fan ham boshqalari qatori 
hayotiy tildan ko‘plab atamalarini qabul qiladi. (“shakl”, “metod”, “tarbiya” va 
boshqalar). Shu bois mumkin qadar tushunchalarni faol ilmiy muloqot tarkibiga
kiritish uchun aniqlashtirish, chegaralashga harakat qiladi. 
Pedagogikada ilmiy nutqning lug‘at zahirasi yangi, maxsus terminlar va 
ta'riflar bilan boyib bormoqda. Masalan, refleksiya, tyutor, boshqarish, moderator, 
ta'lim menejmenti, innovatsion texnoloyalar, axborot texnologiyasi va boshqalar. 
Foydalanilayotgan atamalarning aniq ta'rifi va maxsus pedagogik lug‘atini
shakllanishi pedagogika fani tiliga mos holda amalga oshirilishi zarur. Bu fanning 
o‘ziga xos tomoni shundaki, uning tili odatiy tilga juda yaqin bo‘lgani uchun 
tushunish birmuncha yengil kechadi. Shu sababli maxsus pedagogik tillar nafaqat 
o‘qituvchi va tarbiyachiga tushunarli, balki ularni ota-onalar, o‘quvchi-talabalar va 
keng jamoatchilik ham tez hazm qilishadi. Boshqa tomonidan odatdagi til bilan 
ilmiy tilning yaqinligi fan sifatida pedagogika uchun xususiy bo‘lgan metodik 
xaraterdagi jiddiy qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. 
Maxsus pedagogik atamalar sifatida qo‘llanilayotgan tushunchalar
pedagogik tushunchalarni aniq ta'riflash ilmiy pedagogik g‘oyalarni
muvaffaqqiyatli rivojlantirish uchun zaruriy shart hisoblanadi. 
Pedagogika o‘z tadqiqotlari natijalarini yozma ravishda ifodalashi bilan 
birgalikda diagramma, sxema, chizma, jadval asosida ham bayon etadi. Pedagogik 
tadqiqotlar natijalarini tahlil qilish uchun informatika, matematika, mantiq 
(induksiya, deduksiya va boshqa) fanlarining metodlari, tushuncha va ramzlaridan 
keng foydalanilmoqda. 
Erishilgan yutuq bilan fan tilining rivojlanishi to‘xtamaydi, u vaqt o‘tgan 
sayin rivojlanib, boyib boraveradi.