Universiteti jizzax filiali "psixologiya" fakulteti "psixologiya" kafedrasi
Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari
Download 0.7 Mb. Pdf ko'rish
|
Shaxs
|
2.2. Sobiq Sovet psixologiyasida shaxs rivojlanishi nazariyalari qarashlari Sobiq Sovet psixologiyasida shaxsning rivojlanishi muammosi L.S.Vigotskiy, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, A.N.Leontev, B.G.Ananev, L.I.Bojovich singari 24 yirik psixologlarning asarlarida o‘z aksini topa boshlagan. Keyinchalik ushbu masala bilan shug‘ullanuvchilar safi kengayib bordi. Xuddi shu boisdan shaxsning tuzilishi, ilmiy manbai, rivojlanishning o‘ziga xosligi bo‘yicha yondashuvda, muayyan darajada tafovutga ega. Hozirgi davrda shaxsning rivojlanishi yuzasidan mulohaza yuritilganda olimlarning ilmiy qarashlarini muayyan guruhga ajratish va undan so‘ng ularning moshiyatini ochish maqsadga muvofiq. Bizningcha, ontogenezda shaxs taraqqiyotini bir necha bosqichlarga ajratish va ularning har biriga aloshida ilmiy psixologik ta’rif berish nuqtai nazaridan yondaHish quyidagi nazariya va yo‘nalishlarni tashkil qiladi. Jumladan, rivojlanishdagi inqirozga binoan (L.S.Vigotskiy), motivasion yondaHish (L.I.Bojovich), faoliyatga ko‘ra munosabat (D.B.Elkonin), shaxsning ijtimoiylashuvi xususiyatiga e’tiboran (A.V.Petrovskiy), shaxsni tutgan pozisiyasini Hisobga olib (D.I.Feldshteyn) va hokazo. L.S.Vigotskiy jahon psixologlari shaxsning tuzilishi va rivojlanishiga oid nazariyalarni tanqidiy tashlil qilib, kamolotni vujudga keltiruvchi ruhiy yangilanishlardan kelib chiqqan holda jarayonni quyidagi bosqichlarga ajratadi. 1. Chaqaloqlik davri inqirozi (krizisi). 2. Go‘daklik davri - 2 oydan 1 yoshgacha. Bir yaharlik inqiroz. 3. Ilk bolalik davri - 1 yoshdan 3 yoshgacha. 3 yaharlik inqiroz. 4. Maktabgacha yoshdagi davr - 3 yoshdan 7 yoshgacha. ? yaharlik inqiroz. 5. Maktab yoshi davri - 8 yoshdan 12 yoshgacha. 13 yaharlik inqiroz. 6. Pubertat (jinsiy yetilish) davri - 14 yoshdan 18 yoshgacha. 17 yaharlik inqiroz. L.S.Vigotskiy o‘z asarlarida rivojlanishning har bir davrining o‘ziga xos xususiyatlariga chuqur ilmiy ta’rif bera olgan. Tadqiqotchi shaxsning rivojlanishida eng muhim ruhiy yangilanishlar yuzasidan ham ilmiy, ham amaliy ahamiyat kasb etuvchi mulohazalar bildirgan. Biroq uning fikrlari ichida o‘ta 25 munozarali, bashsbob o‘rinlar talaygina. Hozirgi zamon psixologiya fanida L.S.Vigotskiyning shaxsning rivojlanishi nazariyasi ilmiy, tarixiy, ijtimoiy ahamiyat kasb etadi, taraqqiyotni keltirib chiqaruvchi inqirozlarning roli to‘g‘risidagi mulohazalari va olg‘a surgan g‘oyalari shu kunning talabi bilan hamoshangdir. Sobiq Sovet psixologiyasining yirik namoyandasi, L.S.Vigotskiyning shogirdi L.I.Bojovich shaxs shakllanishini muayyan davrlarga bo‘lishda motivlarga asoslanadi, shuning uchun bu yondashuvni motivasion deb yuritish mumkin. L.I.Bojovich mulohazasiga binoan, shaxsning shakllanishi ushbu darajalardan iborat: birinchi bosqich - chaqaloqlik - tug‘ilgandan to 1 yoshgacha, ikkinchi bosqich - motivasion tasavvur - 1 yoshdan 3 yoshgacha, uchinchi bosqich - "Men" ni anglash davri - 3 yoshdan 7 yoshgacha, to‘rtinchi bosqich - ijtimoiy jonzod ekanligini anglash davri - 7 yoshdan 11 yoshgacha, beshinchi bosqich: a) o‘z- o‘zini anglash davri - 12 yoshdan 14 yoshgacha, b) o‘z o‘rnini belgilab olish (topish) davri - 15 yoshdan 17 yoshgacha. L.I.Bojovich shaxs shakllanishining har bir bosqichini psixologik tavsifini berib, ularni keltirib chiqaruvchi omillar, manbalar, turtkilar, mexanizmlar negizini ochib berishga harakat qilgan. Olima fikrining yo‘nalishi shaxs psixologiyasi bilan uzviy bog‘liq bo‘lib motivasion yondashuvga bevosita tashlil va harsh bo‘ysundirilgan. D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi klassifikasiyasi yetakchi faoliyat nazariyasiga (A.N.Leontev ta’limotiga) asoslanib, har bir taraqqiyot pallasida u yoki bu ko‘rinishdagi faoliyat ustunlik qilish eshtimoliga suyanadi. Insonning shaxs sifatida kamol topishi jarayonidagi yetakchi faoliyat roli ushbu nazariyaning asosini tashkil qiladi. D.B.Elkonin shaxs shakllanishining quyidagi bosqichlarga ajratadi: 26 1) go‘daklik davri - tug‘ilgandan to 1 yoshgacha; asosiy faoliyat - bevosita emosional muloqot, 2) ilk bolalik davri - 1 yoshdan to 3 yoshgacha; asosiy faoliyat - predmet bilan manipulyasiya (nozik harakat) qilish, 3) maktabgacha davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha; asosiy faoliyat - rolli o‘yinlar, asosiy faoliyat - o‘qish, 4) kichik o‘smirlik davri - 10 yoshdan to 15 yoshgacha; asosiy faoliyati - shaxsiy ichki (intim) muloqot, 5) katta o‘smirlik yoki ilk o‘spirinlik yosh davri - 16 yoshdan to 17 yoshgacha; asosiy faoliyat - o‘qish-kasb tanlash. D.B.Elkoninning shaxs shakllanishi bosqichlari muayyan ko‘lamdagi psixologlar tomonidan iliq qarshi olinishiga qaramasdan, ma’lum darajada munazarabob o‘rinlar yo‘q emasligini e’tirof qilindi. Bizningcha, har bir davrning o‘ziga xos xususiyatlari faqat aloshida olingan faoliyat doirasi ta’siri bilan chegaralanib qolmasligi, balki oraliq bosqichlari ham mavjudligi va undan kelib chiqqan holda ruhiy yangilanishlarda ham o‘zgarish bo‘lishi eshtimoldan sholi emas. Shunga qaramasdan, D.B.Elkoninning mazkur nazariyasi psixologiya fanida, ayniqsa, yosh davrlari psixologiyasida eng ommaboplardan biri bo‘lib qolmoqda. Bolalar psixologiyasi fanining yirik namoyandasi A.A.Lyublinskaya shaxs taraqqiyotini muayyan bosqichlarga ajratishda pedagogik psixologiya pozisiyasidan turgan holda faoliyat nuqtai nazardan unga yondashadi, ma’lum davrlarga ajratadi va ularni atroflicha harshlab berishga intiladi. 1. Chaqaloqlik davri - tug‘ilgandan to bir oylikgacha. 2. Kichik maktabgacha davri 1 oydan to 1 yoshgacha. 3. Maktabgacha yoshidan oldingi davr - 1 yoshdan to 3 yoshgacha. 4. Maktabgacha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha. 27 5. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchilik davri - 7 yoshdan to 11 (12) yoshgacha. 6. O‘rta sinf o‘quvchisi davri (o‘smirlik) - 13 yoshdan to 15 yoshgacha. 7. Yuqori sinf o‘quvchisi davri - 15 yoshdan to 18 yoshgacha. Pedagogik psixologiyaning taniqli namoyandasi V.A.Kruteskiy insonning ontogenetik taraqqiyotini mana bunday bosqichlardan tarkib topish eshtimoli mavjudligini asoslab berishga harakat qiladi. 1. Chaqaloqlik (tug‘ilgandan to 10 kunlikgacha). 2. Go‘daklik davri (10 kunlikdan to 1 yoshgacha). 3. Ilk bolalik davri (1 yoshdan to 3 yoshgacha). 4. Bog‘chagacha bo‘lgan yosh davr (3 yoshdan to 5 yoshgacha). 5. Bog‘cha yosh davri (5 yoshdan to 7 yoshgacha). 6. Kichik maktab yoshi davri (7 yoshdan to 11 yoshgacha). 7. o‘smirlik yosh davri (11 yoshdan to 15 yoshgacha). Negadir mualliflarning aksariyati ontogenezda shaxsning rivojlanishini qolgan bosqichlarini Hisobga olmaydilar. Hozirgi zamon psixologiyasining taniqli vakili A.V.Petrovskiy inson taraqqiyotiga shaxsni tarkib toptirishning sosial- psixologik nuqtai nazardan yondashib, o‘ziga xos original klassifikasiyasini yaratadi. Ushbu nazariya negizida yuksalish, yetuklikka intilish g‘oyasi yotganligi sababli bolalik, o‘smirlik, o‘spirinlik davrlari yotadi, xolos. A.V.Petrovskiygacha psixologlar taraqqiyotning bir tekis jishatini olib o‘rgangan bo‘lsalar, bundan o‘laroq u shaxs shakllanishining prososial (ijtimoiy qoidalarga rioya qilib) va asosial (aksijtimoiy) bosqichlari mavjud bo‘lishi mumkinligini dalillab berishga harakat qiladi. Shuning uchun taraqqiyot uchta makrofazadan iborat ekanligini harshlab, uning birinchi turi bolalik davriga to‘g‘ri kelib, ijtimoiy mushitga moslaHish, ko‘nikish (adaptasiya), ikkinchisi - o‘smirlarga xos individuallaHish (individualizasiya), uchinchichi - o‘spirinlik, ya’ni etuklikka intilish davrida 28 individual holatlarni muvofiqlashtirish (birlashtirish) xususiyatlari bilan tavsiflanadi. A.V.Petrovskiy shaxsning shakllanishini quyidagi bosqichlardan iborat bo‘lishini ta’kidlab o‘tadi. 1. Ilk bolalik (maktabgacha yoshidan oldingi davr) - tug‘ilgandan to 3 yoshgacha. 2. Bog‘cha yoshi davri - 3 yoshdan to 7 yoshgacha. 3. Kichik maktab yoshidagi o‘quvchi davri - 7 yoshdan to 11 yoshgacha. 4. o‘rta sinf o‘quvchisi (o‘smirlik) davri - 11 yoshdan to 15 yoshgacha. 5. Yuqori sinf o‘quvchisi (ilk o‘spirinlik) davri - 15 yoshdan to 17 yoshgacha. A.V.Petrovskiyning klassifikasiyasi qanchalik takomil darajada bo‘lmasin, taraqqiyotning oraliq bosqichlari, ularning o‘ziga xos xususiyatlari mavjudligini e’tirof etishga moyildir. Chunki ijtimoiy qoidalarga binoan o‘sishmi yoki aksilijtimoiymi unga qaramasdan, har ikki yo‘nalishning ham oraliq jabshalari bo‘lishi eshtimoldan xoli emas, lekin bu g‘oyani chuqurroq harshlab berish joiz. Download 0.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|