Urazimbetova sh o‘quvchilarni aruz she’riy tizimidagi

“Yetar ey”, “ko‘zung oshkolina”, “nazar etsam” va “ishq o‘tida” birikmalari 
qo‘shib talaffuz qilinadi. Ushbu qo‘shilishlardan ham albatta, muayyan maqsad 
mavjudligini izohlash lozim: Birinchi uchta birikmalardagi ikkinchi bo‘g‘inlar 
vasl ta’sirida o‘z undoshlarini yo‘qotib, qisqa hijolarga aylanmoqda; «ishq 
o‘tida» birikmasidagi birinchi o‘ta cho‘ziq bo‘g‘in “q” tovushidan ajrab oddiy 
cho‘ziqqa aylamoqda. Bu hodisalar ushbu vazn taqozosi bilan yuz bermoqda. 
Lutfiy qalamiga mansub “Tortadur” radifli g‘azal ramali musammani 
mahzuf vaznida yaratilgan bo‘lib, uning ruknlari va chizmasi tubandagicha 
ko‘rinishga ega: 
Ko‘r-ga-li la / ling a-qi-qin / ko‘ng-lum ul yon / tor-ta-dur, 
- V - - / - V - - / - V - - / - V - 
Bu yo-mon an / di-sha-liq-ni / go‘-y-yo qon / tor-ta-dur. 
- V - - / - V - - / - V - - / - V - 
She’rni ifodali o‘qish uchun misralardagi dod, tuproq, raqib so‘zlaridagi 
“o” va “i” unlililarini cho‘zib, kufr so‘zining oxirgi undoshini alohida qisqa 
bo‘g‘in qilib, ko‘nglum ul, sehr ila, mayl etar, jins o‘zini birikmalarini qo‘shib 
talaffuz etish lozim. Va albatta, ushbu harakatlardan kutilgan maqsad, ya’ni 
bo‘g‘inlar sifatida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar bilan o‘quvchilar tanishtirilishi 
kerak. 
Lutfiy g‘azal va tuyuqlarining badiiy xususiyatlarini tahlil qilish 
jarayonida shoirning vazn tanlashdagi mahoratini alohida ta’kidlab, har bitta 
asar vazni go‘yo, lirik qahramon kayfiyatini yorqinroq ochishga yordam 
berganini ta’kidlab o‘tish darkor. 

---

48
Ma’lumki, buyuk mutafakkir shoir Alisher Navoiy o‘zbek aruzi 
taraqqiyotiga juda kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Fors-tojik she’riyatini, shu jumladan 
uning vazn xususiyatlarini atroflicha o‘rgangan Navoiy turkiy aruzning 
taraqqiyot yo‘llarini chuqur tasavvur qilgan holda qator yangi bahrlar, o‘nlab 
yangi vaznlarni she’riyatimizga olib kirdi. Aruzshunos olim Anvar 
Hojiahmedovning guvohlik berishicha, Naoviygacha adabiyotimizda istifoda 
qilingan vaznlar 40 ta bo‘lsa, ulug‘ shoirning xizmatlari tufayli bu xil o‘lchovlar 
soni 100 ga etdi.
1
Alisher Navoiy o‘zbek aruzining bir qator ichki imkoniyatlarini kashf 
etdi, qofiya, radiflardan mohirona foydalangan holda ohang jilolariga 
erishishning usullarini yaratdi. U she’riyatimizga qator yangi she’riy janrlar olib 
kirish bilan ham aruzning tezkorlik bilan taraqqiy qilishiga yo‘l ochib berdi.
Alisher Navoiy ijodini o‘rganish jarayonida o‘quvchilar mana shunday 
muhim masalalar bilan tanishadilar, buyuk ijodkor she’riyatining vazn jihatdan 
barkamolligi haqida atroflicha tasavvurga ega bo‘ladilar.
Navoiyning adabiyot darsliklaridan o‘rin olgan “O‘n sakiz ming olam 
oshubi…” deb boshlanuvchi g‘azali asosan ramali musammani mahzuf 
vaznida bitilgan bo‘lib, 3-, 7-, 11-, 13-misralar unga yaqin bo‘lgan ramali