Urganch davlat universiteti kimyo texnika fakulteti
Download 0.58 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Navbahor ishqoriy-yer bentonitini aktivligi termik ishlov berish natijasida juda kam miqdorda oshganligini inobatga olib, unga aktivligini oshirish maqsadida kislota yordamida ishlov berishni ma’qul deb topdik. Navbahor ishqoriy-yer bentonitiga kislotali ishlov berishni maqbul parametrlarini aniqlash keyingi bo’limda ko’rib chiqilgan.
TAJRIBA - 3. Navbahor ishqoriy-yer bentonitini aktivligi o’zgarishini kislotli ishlov berishga bog’liqligini o’rganish. (1kg bentonitga qo’shiladigan konstentrastiyasi 10 % bo’lgan sulfat kislota eritmasi tayyorlash uchun (250/0.1) 2500 ml kislota eritmasi zarur bo’ladi. Buning uchun kerak bo’ladigan 98% li sulfat kislotani og’irligi (2500 x 1.049 x 10/98) 268 grammni, hajmi esa (268/1.841) 146 ml ni, suv hajmi esa (2500 - 146) 2354 ml ni tashkil qiladi.) Navbahor ishqoriy-yer bentonitini kislota yordamida aktivlashtirish maqsadida mazkur bentonit namunalari dastlab temir va chinni xovonchalarda kukun holiga kelguncha maydaladik. So’ngra undan 100 gramdan namunalar o’lchab olinib, xlorid va sulfat kislotalar yordamida ishlov berish uchun 500 ml hajmli tagi dumaloq kolbaga solindi va laboratoriya suv hammomida (100 0 C) qizdirib 1, 2, 3, 4, 5 va 6 soat vaqt davomida parrakli aralashtirgich bilan aralashtirib turilgan holatda ishlov berdik. Kislota yordamida aktivlashtirilgan bentonit suspenziyasi Byuxner varonkasiga qog’oz filtr ustiga quyilib, Byunzen kolbasiga o’rnatildi. So’ngra laboratoriya vakuum nasosi yordamida siyraklanish hosil qilinib, toki filtratda kislotali muhit yo’qolguncha (pH=7) bir necha marotaba suv bilan yuvildi. Bunda hosil bo’lgan qovushqoq loy dastlab laboratoriyada ochiq sharoitda, so’ngra esa quritish shkafida maqbul 190-210 o C da 2 soat davomida quritildi. So’ngra tajriba adsorbent namunalarini disperlik darajasini sorbentlik xususiyatiga ta’siri № 0056 (10000 tesh/sm 2 ) elakdagi qoldiq 0,5-50% bo’lguncha elangan namunalarda o’rganildi. Shundan keyin tayyor bo’lgan adsorbent namunalarini adsorbstiya qobiliyati analitik tarozida o’lchab olib tekshirdik. Quyidagi 5 – jadvalda Navbahor ishqoriy-yer bentonitini kislotali aktivlashtirish yordamida olingan adsorbentni adsorbstion qobiliyati dastlabki rangliligi 9 q.b.ga teng bo’lgan paxta yog’ida tekshirish natijalari keltirilgan.
Jadval 5 Kislotali aktivlashtirishni Navbahor ishqoriy - yer bentonitini adsorbstion xususiyatiga ta’siri
Xlorid kislota konstentrastiyasi, % Sulfat kislota konstentrastiyasi, % 5 10 15 10
15 20
Aktivlashtirish vaqti, (soat) 1% kislotali aktivlashtirilgan Navbahor ishqoriy-yer bentonitida oqlangan paxta yog’i rangliligi, qizil birlik 1 5.0
4.3 5.1
4.3 3.9
4.5 2 4.5 4.2 5.0
4.0 3.7
4.4 3 4.2 4.1 5.0
3.9 3.7
4.3 4 4.2 4.1 4.9
3.9 3.7
4.3 5 4.2 4.1 4.9
3.9 3.7
4.4 6 4.2 4.2 5.0
3.9 3.6
4.5 Yuqoridagi dastlabki rangliligi 9 q.b.ga teng bo’lgan paxta yog’i parallel ravishda 1% miqdordagi import (Amerika) adsorbenti bilan oqlanganda uning rangliligi 4.0 q.b.ga tushganligi aniqlandi. Yuqoridagi 5 –jadvaldan xlorid va sulfat kislota yordamida ishlov berilgandan keyin Navbahor ishqoriy - yer bentonitini paxta yog’ini oqlash darajasi ya’ni aktivligi keskin oshganligini ko’rish mumkin. Quyidagi 5-6-7-rasmlarda esa Navbahor ishqoriy-yer bentonitinidan olingan adsorbentni paxta yog’ini oqlash qobiliyatini ishlov berish vaqtiga, kislota sarfi va konstentrastiyasiga o’zaro bog’liqlik grafiklari keltirilgan.
Rasm – 5 Bentonit adsorbsion xususiyatiga kislotali ishlov berish vaqtining tasiri a) Xlorid kislota 10% b) Sulfat kislota 10% Bentonit adsorbsion xususiyatiga kislotali ishlov berish vaqtining tasirini o`rganganimizda 10% li xlorid kislota bilan 1 soat, 10% li sulfat kislota bilan 2 soat ishlagandan so`ng o`zgarmay qoldi. Demak, 10% li xlorid kislota bilan 1 soat ishlov berilgan tajribamiz yahshi natija berdi.
Rasm – 6 Bentonit adsorbsion xususiyatiga kislota sarfining tasiri a) Xlorid kislota 10% b) Sulfat kislota 10%
6 - rasm. Navbahor ishqoriy-yer bentonitinidan olingan adsorbentni paxta yog’ini oqlash qobiliyatini xlorid (a) va sulfat (b) kislota yordamida ishlov berish parametrlariga bog’liqlik grafigi. 6-rasmdan Navbahor ishqoriy-yer bentonitiga xlorid va sulfat kislotalari bilan ishlov berishda 25– 30 % kislota sarfi maqbul ekanligi, ishlov berishni dastlabki bir soatida keskin o’zgarishlar sodir bo’lishi, keyingi 2- va 3- soatlarda o’zgarish sekinlashishi va undan keyin deyarli o’zgarmasligini kuzatish mumkin. Oxirgi 5- va 6- soatlarda va kislotalarni yuqori konstentrastiyalarida olinadigan sorbentni aktivligi bir muncha pasayishi kuzatiladi. Buni montmorillonit minerali kristall tuzilishini buzilishi bilan tushuntirish mumkin.
Rasm- 7 Bentonit adsorbsion xususiyatiga kislota konsentratsiyasining tasiri a) Xlorid kislota 5% b) Sulfat kislota 10%
Yuqoridagilar asosida xlorid kislota yordamida Navbahor ishqoriy-yer bentonitini aktivlashtirishda 5% li xlorid kislota eritmasi yordamida 2-3 soat davomida ishlov berish vaqti yoki 10% li xlorid kislota yordamida 1 soat davomida ishlov berish vaqtida yuqori oqlash effektiga erishilganligini kuzatish mumkin. Shuningdek mazkur bentonitni sulfat kislota yordamida aktivlashtirishda 10 % li sulfat kislota eritmasi yordamida 2-3 soat davomida ishlov berish vaqti yoki 15 % li sulfat kislota eritmasi yordamida 1 soat davomida ishlov berish vaqtida yuqori oqlash effektiga erishilganligini ko’rish mumkin. Ulardan qaysi birini qo’llash, ishlab chiqarishni kislota
bilan ta’minlash masalasi va ishlab chiqarish xarajatlaridan kelib chiqqan holda korxona tomonidan belgilanadi. Keyingi tajribalar yuqorida sanab o’tilgan maqbul sharoitda ishlov berilgan namunalarda davom qildirildi. Ushbu adsorbentlar namunalari 3600 tesh/sm 2 , 6000
tesh/sm 2 va 10000 tesh/sm 2 elaklarda qoladigan qoldiq 0,5 % bo’lguncha tuyildi va maqbul xaroratda quritildi, so’ngra ularni disperlik darajasini sorbentlik xususiyatiga ta’siri o’rganildi. Tekshirishlar natijasida № 0056 (10000 tesh/sm 2 ) elakdagi qoldiq 0,5-25 % bo’lguncha elangan namunalar nisbatan yuqori oqlash xususiyatini namoyon qilishi kuzatildi. Shuningdek ushbu namunalarda adsorbent va paxta yog’ini belgilangan 100 0 C
oqlash jarayoniga ta’siri o’rganildi. Olingan natijalar quyidagi 6-jadvalga joylashtirildi. Jadval 6 Kislota yordamida aktivlashtirilgan Navbahor ishqoriy-yer bentonitini paxta yog’ini oqlash darajasiga aralashtirish vaqtini ta’siri
Aralashtirish vaqti, minut 15
30 45
60 90
Rangliligi, qizil birlik 5.0 4.5
4.6 4.8
5.2
Yuqoridagi 6 – jadvalda maqbul aralashtirish vaqti 30 minutga teng ekanligini ko’rish mumkin. Quyidagi jadvalda tajribalarimiz natijsi Navbahor ishqoriy-yer bentonitini kislotali aktivlashtirish yordamida olingan adsorbent namunalarini adsorbstion qobiliyati dastlabki rangliligi 28 qizil birlik va 3 ko’k birlikga teng bo’lgan paxta yog’ida tekshirish natijalari keltirilgan: Jadval 7 Kislotali aktivlashtirishni Navbahor ishqoriy - yer bentonitini adsorbstion xususiyatiga ta’siri
Xlorid kislota konstentrastiyasi, % Sulfat kislota konstentrastiyasi, % 5 10 15 10
15 20
Aktivlashtirish vaqti, (soat) 0.5 % adsorbent namunasi yordamida oqlangan paxta yog’i
rangliligi, qizil (ko’k) birlik 1 27 (1)
26 (1) 27 (1)
27 (1) 26 (1)
25 (1) 2 26 (1) 25 (1) 26 (1)
27 (1) 25 (1)
24 (1) 3 25 (1) 25 (1) 26 (1)
26 (1) 26 (1)
25 (1) 4 26 (1) 26 (1) 27 (1)
27 (1) 26 (1)
26 (1) 5 27 (1) 27 (1) 27 (1)
27 (1) 27 (1)
27 (1) 6 27 (1) 27 (1) 28 (1)
27 (1) 28 (1)
28 (1)
1 % adsorbent namunasi yordamida oqlangan paxta yog’i rangliligi, qizil(ko’k) birlik 1 18 (1) 18 (1) 18 (1)
18 (1) 17 (1)
18 (1) 2 17 (1) 18 (1) 17 (1)
18 (1) 17 (1)
18 (0.5) 3 16 (1) 17 (0.5) 17 (1)
18 (0.5) 16 (1)
17 (1) 4 17 (1) 17 (1) 17 (1)
17 (1) 16 (0.5) 17 (1) 5
17 (1) 17 (1)
17 (1) 17 (1)
17 (1) 6 17 (1) 17 (1) 16 (1)
17 (1) 17 (1)
18 (1) Dastlabki rangliligi 28 qizil birlik va 3 ko’k birlikga teng bo’lgan tajriba paxta yog’i 0.5% va 1% miqdordagi Amerikaning «Pure-Flo Supreme B81» markali adsorbenti bilan oqlanganda, uning rangliligi mos ravishda 27 qizil birlik va 0.5 ko’k birlik hamda 18 qizil birlik va 0.5 ko’k birlikga tushganligi aniqlandi. Bundan tashqari yuqoridagi tajriba paxta yog’i namunasini parallel ravishda 0.5% va 1% miqdordagi Germaniyaning «Tonsil» adsorbenti bilan oqlanganda, uning rangliligi mos ravishda 28 qizil birlik va 1 ko’k birlik hamda 18 qizil birlik va 0.5 ko’k birlikga tushganligi aniqlandi. Bu erda shuni alohida ta’kidlab o’tish kerakki, tajriba paxta yog’i namunasini oqlashda chet el adsorbentlari va tajriba adsorbentlarini miqdorini (2% gacha) oshirish uni sifatiga sezilarli ta’sir ko’rsatmaganligi, ya’ni uning ranglilik darajasini ko’pi bilan 1-2 qizil birlikka kamaytirganligi aniqlandi. Shunga ko’ra 1% miqdorda adsorbent qo’shib oqlangan yuqoridagi barcha paxta yog’i namunalarini rangliligi yana 0.5% aktivlashtirilgan ko’mir qo’shish orqali 8 q.b.ga, ya’ni paxta yog’i uchun qo’yiladigan texnik shart talablari darajasigacha tushirishga erishildi.Tadqiqotlar natijasida uzoq muddat saqlangan chigitdan olingan, qiyin oqlanadigan tajriba paxta yog’ini oqlash
natijasida Navbahor ishqoriy-yer bentonitini kislotali aktivlashtirish yordamida olingan tajriba adsorbentini adsorbstion qobiliyati Amerika va Germaniya adsorbentlariga yaqin ekanligi qayd qilindi. Yuqoridagilardan xulosa qilib shuni aytish mumkinki, olib borilgan ilmiy tadqiqotlar natijasida Navbahor ishqoriy-yer bentonitiga kislotali ishlov berish, so’ngra maqbul parametrlarda quritish va tuyish natijasida chet eldan import qilinayotgan yuqori sifatli adsorbentlar o’rnini bosuvchi arzon adsorbent olishga erishildi. Shuningdek tadqiqotlar natijasida mazkur tajriba adsorbenti Respublikamizdagi ko’pchilik yog’-moy korxonalarida ishlatilayotgan Amerikaning «Pure-Flo Supreme B81» markali va Germaniyaning «Tonsil» seriyasidagi adsorbentlari o’rnini bosishi mumkinligi aniqlandi.
3.4 Olingan natijalar xulosasi Yuqoridagilardan kelib chiqib, Navbahor ishqoriy va ishqoriy-yer bentonitlaridan adsorbent olish maqsadida ularga asosiy texnologik faktorlarni, yani termik ishlov berish temperaturasi va vaqti, disperlik darajasi, shuningdek, kislotali ishlov berishda esa kislota konstentrastiyasi va sarfi hamda ishlov berish davomiyligi dastlabki tekshirishlar natijasida o’rganildi. Bunga ko’ra kutilganidek Navbahor ishqoriy bentonitiga termik ishlov berish natijasida uni adsorbstion qobiliyati sezilarli darajada oshganligi, ishqoriy-yer bentonitini aktivligi esa termik ishlov berish natijasida juda kam darajada oshganligi kuzatildi. Disperslik darajasini oshishi esa ikkala tur bentonit uchun ham ijobiy tasir qilishi kuzatildi. Navbahor ishqoriy-yer bentonitini arzon va ishqoriy bentonitga nisbatan past sifatga ega ekanligi, ishlatilish sferasi kamligi hamda termik aktivlashtirish unga kuchsiz ta’sir ko’rsatganligini hamda unga kislotali ishlov berishda yuqori sifatli va nisbatan arzon sorbent olish mumkinligini inobatga olib, bu tur bentonit uchun kislotali aktivlashtirish usulini qo’llash kerakligini adabiyotlarni tahlil qilishda o`rganib chiqdik. Yuqoridagilardan qisqacha xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o’tkazilgan ilmiy va amaliy tadqiqotlar natijasida har bir tur Navbahor bentoniti uchun iqtisodiy va texnologik jihatdan qulay dastlabki texnologik sxema belgilandi. Navbahor ishqoriy va ishqoriy-yer bentonit turlariga belgilangan texnologik sxema bo’yicha ishlov berishni maqbul parametrlarini aniqlash keyingi qismda batafsil ko’rib chiqilgan.
V.
Olingan natijalarni ishlab chiqarishga tadbiqi 1. Ishlab chiqariladigan mahsulot nomenklaturasi Ushbu texnologik reglament Navbahor koni ishqoriy va ishqoriy-yer bentonitli giliga termik yoki kislotali ishlov berish yo’li bilan olingan “o’simlik moylarini oqlovchi adsorbent” olish uchun ishlab chiqilgan bo’lib, bentonitli gil turiga va ishlov berish usuliga bog’liq ravishda adsorbent quyidagi markalarda ishlab chiqariladi: NIEB-KA
olingan adsorbent; NIB-TA - Navbahor koni ishqoriy bentonitini termik aktivlashtirib olingan adsorbent.
2. Navbahor koni ishqoriy-yer bentonitli gilidan kislotali aktivlashtirish usulida adsorbent ishlab chiqarishning texnologik sxemasi Bentonitni qazib olish (ekskavator) ↓ Tashish (yuk avtomobili) ↓ Saqlash (xom-ashyo ombori) ↓ Telfer
↓ Dag’al maydalash (strugach yoki bolg’ali maydalagich) ↓ Tasmali uzatgich ↓ Mayin maydalash (dezintegrator) ↓ Tasmali uzatgich ↓ Suv → Suspenziya tayyorlash (parrakli aralashtirgichli xovuz) ↓ ↓ →kislotali eritma, Xlorid yoki sulfat kislota← ↑ ↓ Kislotali aktivlashtirish (95-100 0 C )← o’tkir bug’
( Sovutgichli (deflegmator) kislotabardosh futerovkali hovuz) ↓ Suspenziyani uzatish (membranali nasos) ↓ Filtrlash (filtr press) → kislotali eritmani (matochno’y rastvor) stiklga qaytarish↑ ↓↑
Korjalarni qayta yuvish (parrakli aralashtirgichli xovuz) ↓ kanalizastiya ←neytralizastiyalash← Ca(OH) 2 ↓ Tasmali uzatgich ↓ O’choq → ventilyator → Quritish (400-500 0 C li issiq havo) (quritish barabani, 190-210 0 C da)
↓ Elevator ↓ Mayin tuyish (sharli tegirmon, № 0056 elakdagi qoldiq 0.5-25% ) ↓ Tasmali uzatgich ↓ Qoplarga qadoqlash (qadoqlash uskunasi) ↓ Tasmali uzatgich ↓ Tayyor mahsulot ombori 3. Navbahor koni ishqoriy-yer bentonitli gilidan kislotali aktivlashtirish usulida adsorbent ishlab chiqarishning texnologik sxemasi yozuvi Navbahor koni ishqoriy-yer bentonitidan ishlab chiqarish sharoitida adsorbent olish uchun Navbahor bentonit konining geologik xaritasiga tayanib, selektiv tanlash yo’li bilan ekskavator yordamida qazib olingan Navbahor ishqoriy-yer bentoniti yuk avtomobillari yordamida xom-ashyo omboriga keltiriladi. U yerda bentonit xom-ashyosining bir oyga etadigan zahirasi saqlanadi. Navbahor koni ishqoriy-yer bentonitiga ishlov berish uchun telfer yordamida strugach yoki bolg’ali maydalagichga beriladi. U yerda dag’al maydalangan bentonit yana mayin maydalash uchun dezintegratorga beriladi.
So’ngra dastlab tasmali uzatgich orqali suv bilan suspenziya tayyorlash uchun parrakli aralashtirgichli hovuzga beriladi, undan keyin esa xlorid yoki sulfat kislota yordamida tanlab olingan maqbul sharoitlarda kislotali aktivlashtirish olib borish uchun kislotabadosh futerovka bilan qoplangan hovuzga beriladi. U yerga 95-100 0 C gacha qizdirish uchun o’tkir suv bug’i beriladi yoki hovuzga qizdirgich (ten) o’rnatiladi. Kislotali aktivlashtirish tugatilgandan keyin, nordon suspenziya membranali nasos orqali filtr pressga beriladi. Undan chiqqan filtrat - kilotali eritma (matochno’y rastvor) yana stiklga qaytariladi. Filtr- pressdan chiqqan korjalar esa qayta yuvish uchun yana parrakli aralashtirgichli hovuzga tushiriladi va parrakli aralashtirgich yordamida suspenziya hosil qilinib, yana membranali nasos orqali filtr- pressga beriladi. Undan chiqqan kislotali suv neytralizastiyalash hovuziga berilib, Ca(OH) 2 bilan neytrallanadi va kanalizastiyaga chiqarib yuboriladi. Bu stikl toki filtratda vodorod ionlari yo’qolib, neytral muhit hosil bo’lguncha bir-necha marotaba takrorlanadi. Shundan keyin esa korjalar tasmali uzatgichga, so’ngra esa elevator yordamida quritish barabaniga beriladi. Navbahor ishqoriy-yer bentoniti quritish barabanida tanlab olingan maqbul sharoit ya’ni 190-210 0 C temperaturada 2 soat davomida quritiladi. Qurituvchi sifatida tabiiy gaz yordamida qizdiriladigan o’choqdagi temperaturasi 400-500 0 C bo’lgan issiq havo ventilyator yordamida quritish barabaniga puflab beriladi. Barabanli quritgichdan chiqqan temperaturasi 80-90 0 C bo’lgan bentonit, № 0056 elakda qoladigan qoldiq miqdori 25 % dan kichik bo’lguncha taxminan 6-8 soat davomida sharli tegirmonda mayin tuyiladi. Kerakli darajagacha mayin tuyilgan bentonit tasmali uzatgich orqali qadoqlash uskunasiga kelib tushadi. U erda oldin tortib olinadi va, so’ngra sig’imi 25 va 50 kg bo’lgan qog’oz yoki polietilen qoplarga joylab qadoqlanadi. So’ngra mahsulot qadoqlangan qoplar tasmli uzatgich orqali tayyor mahsulot omboriga uzatiladi. 4. Navbahor koni ishqoriy-yer bentonitli gilidan kislotali aktivlashtirish usulida adsorbent ishlab chiqarish uchun sarflanadigan asosiy xom-ashyo materiallari miqdori Navbahor koni ishqoriy-yer bentonitli gili asosida korxona sharoitida 1 tonna aktivlashtirilgan adsorbent ishlab chiqarish uchun ketadigan asosiy xom-ashyo materiallari sarfi quyidagicha:
- Navbahor koni ishqoriy-yer bentoniti – 1200-1250 kg; - Xlorid kislota -250-300 kg yoki Sulfat kislota- 250-280kg; - Ohaktosh-80-100 kg; - Texnik suv- 2500-3000 litr; - Tabiiy gaz- 70-80 m3; - Elektr energiya-280-300 kvt.
5. Navbahor koni ishqoriy bentonitli gilidan termik aktivlashtirish usulida adsorbent ishlab chiqarishning texnologik sxemasi Bentonitni qazib olish (ekskavator) ↓ Tashish (yuk avtomobili) ↓ Saqlash (xom-ashyo ombori) ↓ Telfer
↓ Dag’al maydalash (strugach yoki bolg’ali maydalagich) ↓ Tasmali uzatgich ↓ Elevator ↓ O’choq → ventilyator → Quritish (400-500 0 C li issiq havo) (quritish barabani, 190-210 Download 0.58 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|