Urganch davlat universiteti xorijiy fililogiya fakulteti filologiya va tillarni o

2.2 So’z tilning mano bildiradigan asosiy birligi
So’z tilning mano bildiradigan asosiy birligidir. So’z va so’z birikmasi aniq
narsalarni, mavhum tushunchalarni hissiyotni ifodalaydi. Tilda mavjud bolgan
barchasoz va iboralarning yigindisi luglat tarkibi yoki leksiko deyiladi.
Leksikologiya ozbek tilining lugat tarkibini organadigan bolimdir. Leksikologiya
lugat tarkibidagi sozlarning nutqda mano ifodalash xususiyati, qollanish faolligi,
boyib borishi, bazi sozlarning eskirib, istemoldan chiqib ketishi, mano kochish
hodisasi kabilarni organadi. Shu sababli ham leksikologiya lugat ustida ihlash
metodlarining lingvistik asosi hisoblanadi. Kishining lugat boyligi qanchalik boy va
rivojlangan bolsa, uning nutq ham shunchalik boy boladi, oz fikrini aniq va ifodali
bayon etishga keng imkoniyat yaratiladi. Shuning uchun lugatning boyligi, xilma-
xilligi, harakatchanligi metodikada nutqni muvaffaqiyatli ostirishning muhim sharti
hisoblanadi. Oquvchi lugatining boyishiga birinchi navbatda, uni orab ilgan muhit,
tabiat, kishilarning hayoti, oqish faoliyati, kattalar va tengdoshlari bilan bolgan
muloqotlari asosiy manba vazifasini bajaradi. Bola tabiat va insonlar bilan
munosabatda bolishi natijasida soz, ibora, tasviriy ifoda, maqol, hikmatli sozlarni
organadi, ularni oz sozlariga aylantiradi.
Boshlangich talimda lugat ustida ishlashning umumiy yol- yoriqlari,
yonalishlari, manbalari haqida metodik tavsiyalar ishlab chiqilgan bolsa-da, ularni
hali qoniqarli ahvolda deb bolmaydi. Lug’atlar ustida ishlash uchun maxsus darslar
ajratilmaydi. Oquvchilar barcha predmetlarni organishda, asosan, ona tili va oqishdarslik materiallarini organish bilan bogliq holda olib boradi. Ona tili hamda oqish
darslarida lugatustida ishlash oquvchilar nutqini ostirishga, yozma savodxonligini
shakllantirishga, soz boyligini boyitishga nutq madaniyatini yuksaltirishga
qaratilganligi sababli bu ish 1-sinfdanoq boshlanadi va butun oquv jarayonida
davom ettiriladi.
Lugat- imlo savodxinligini oshirish, soz boyligini kengaytirishning muhim
manbaidir. Maktabda oquvchilarning nutqiy kreativligini oshirishning muhim
vazifalaridan biri lugat ustida ishlashni yaxshilash, tartibga solish, uning asosiy
yonalishlarini ajratish va asoslash, oquvchilarning lugatini boyitish jarayonini
boshqarish hisoblanadi. Lug’atlar dan foydalanish va ular ustidan ishlash malakasini
shakllantirish avvalo ularda ehtiyojni tarbiyalashdan boshlanadi. Chunki, ehtiyoj
sezilmasa, oquvchi lug’atlar ga murojaat qilmaydi. Ma’lum bir sozning imlosi,
manosi, manodoshi, qarama-qarshi manosi, uyadoshini bilish zaruriyati ehtiyojni
vujudga keltiradi.
Boshlangich sinf oquvchilarining lug’atlar ustida ishlash jarayonida
kreativligini oshirish uchun quyidagi metodlarni qollash yaxshi samara beradi:
1. Badiiy asar oquvchilar nutqini oshirish uchun eng muhim va ishonarli
manbadir. Oqituvchi hafta davomida o’quvchilarga turli ertaklarni oqittirib,
notanish bolgan sozlarni ajratib, uning manosini tushintirishi va kelasi badiiy
asarni oqilguncha bu sozlarni yozdirib yodlattirishi zarur. Chunki, bolalar
ozbek tilini yuksak badiiy obrazlar orqali o`zlashtiradilar.
2.O'quvchilar lug'atiga aniqlik kiritish. Bu o'z ichiga quyidagilarni oladi: 1)
o'quvchi puxta o'zlashtirmagan so'zlarning ma'nosini to'liq o'zlashtirish, ya'ni shu
so'zlarni matnga kiritish, ma'nosi yaqin so'zlarga qiyoslash, antonim tanlash
yo'llari bilan ularning ma'nosiga aniqlik kiritish;
2) so'zning kinoyali ma'nosini, ko'p ma'noli so'zlarni o'zlashtirish;
3) so'zlarning sinonimlarini, sinonim so'zlarning ma'no qirralarini o'zlashtirish;
4) ayrim frazeologik birliklarning ma'nosini o'zlashtirish.
5) Lug'atni faollashtirish, ya'ni o'quvchilar ma'nosini tushunadigan, ammo

o'z nutq faolyatida ishlatmaydigan nofaol lug'atidagi so'zlarni faol lug'atiga o'tkazish.

Buning uchun shu so'zlar ishtirokida so'z birikmasi va gaplar tuziladi, ular
o'qiganlarni qayta hikoyalash, suhbat, bayon va inshoda ishlatiladi. Adabiy tilda
ishlatilmaydigan so'zlarni o'quvchilar faol lug'atidan nofaol lug'atiga
o'tkazish.Bunday so'zlarga bolalarning nutq muhiti ta'sirida o'zlashib qolgan
adabiy til me'yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so'zlashuv tilidaqo'llanadigan sodda so'z va iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so'zlar kiradi.
Adabiy til me'yori degan tushunchani o'zlashtirgach, o'quvchilar yuqorida izohlangan
so'zlar o'rniga adabiy tildagi so'zlardan foydalana boshlaydilar. Adabiy tilga oid
malakalari mustahkamlangan sayin shevaga, jargonga oid so'zlar, so'zlashuv
tilida ishlatiladigan sodda so'z va iboralar o'quvchilarning faol lug'atidan
chiqib keta boshlaydi.