Urganch davlat universitetining tabiiy fanlar fakulteti «ekologiya va hayot faolyati xavfsizligi» kafedrasi

3 Daryo ҳavzalari bo’yicha suv muammolari
Suv taқchilligi, suv ҳamda yer resurslari sifa-tining pasayishi mamlakatning barcha xududlarida ko’zga tashlanadi. Respublikaning suғoriladigan yerlarining anchagina қismi shurlanish, botkoklanish va suv eroziyasidan, bioxilmaxillikni yo’қotishdan va boshқa o’ta xavfli jarayonlardan zarar ko’rmoқdab. Bu ҚIShLOҚ xujaligi va boshқa tarmoқlari rivoj-lanishini cheklab, қishloқ aҳolisining kam taminlanganlikka doir muammolarini қiyinlashtirmoқda. Қishloқ joylarida o’tkazilgan turli tadқiқotlar (JB, 2002; OTB, 2005) shuni ko’rsatdiki, kam taminlanganlik darajasi so’zsiz suғorish uchun suvning yetarli miқdorida yetkazib berilmayotgani va yerlarning yomonlashuvi (sho’rlanishi va botқoқlanishi) bilan boғliқ. O’zbekistonda yerlarning sho’rlanishi va yemirilish natijasida ҳar yili қishloқ xujaligi ishlab chiқarishidan ko’riladigan zarar 31 million AҚSh dollari miқdorida baҳolanmoқda, yerlarning қarovsiz қolishi (sho’rlanish yuқoriligi) oқibatida kurilayotgan iқtisodiy zarar esa taxminan 12 million dollarni tashkil kiladi Suv sifati, aҳoli salomatligi va kam ta’min-langanligi o’rtasida uzviy boғliқlik bor. Respublika aҳolisining қariyb to’rtdan bir қismi (6 milliondan ortiқ kishi) ifloslangan suvning salbiy ta’sirini ҳis қilmoқda Bu muammolar mamlakatning kuplab joylarida aҳolining katta guruҳlarini қamrab olgan. Tabiiy ҳodisalar (қurғoқchilik, cho’llanish) ҳamda suv va yer resurslarini notuғri boshқarish ҳamda foydalanish bilan boғlik antropogen omillar қayd etiladigan xududlar ҳimoyaga muҳtojdir. Қuyida Sirdaryo va Amudaryo xavzalarida suvdan foydalanish xamda suv bilan ta’minlash muammolarining umum-lashtirilgan baҳosi o’z ifodasini topgan. Sirdaryo xavzasi Fatona vodiysi Farғona vodiysi қadimdan serҳosil voҳa bulib, uni қulay tabiiy-iқlim sharoiti va unumdor yeri uchun «Oltin vodiy» deb atashadi. Vodiy Uzbekiston va Markaziy Osiyoda aҳoli eng Коллектор Харажат, Минералла- Сув олиш қурилмаси млн.м3 шиш г/л Денгизкул 429,8 5,3 ПБДК (замонавий участка) Жанубий 26,4 8,0 Денгизкул Асосий Қоракул 75,5 7,1 ПБДК (замонавий участка),
Амударё Марказий Бухоро 286,1 3,5 Шуркул, Амударё Ғарбий Ромитан 80,2 3,9 Шуркул, Амударё Шимолий 343,5 3,4 Қорақир кули Оёқоғитма 120,8 2,3 Оёқоғитма пастлиги Қоровулбозор 109,4 9,0 Ҳодича пастлиги Парсанкул 367,9 5,1 Амударё Дул-дул 117 2,5 Оёқоғитма пастлиги Марказий 50 1,8 Зарафшон дарёси (суғориш учун фойдаланилади) Манба: ЖБ, Дренаж лойихаси. MMTU-Уздаемели осувлойща 56 zich joylashgan xudud (6,8 million kishi): Andijon viloyati aҳoli zichligi buyicha o’rtacha respublika darajasidan 10 barobar kup. 907 ming gektar suғoriladigan maydon 4,5 million kishini tashkil kiladigan kishlok aҳolisining asosiy daromad manbai sanaladi. Қishloқda yashovchi bir nafar kishiga 0,19 gektar suғoriladigan yer to’ғri keladi. Respublika buyicha bu ko’rsatkich 0,27 gektarni tashkil etadi. Birok bir gektar maydonda paxta va buғdoy yetishtirish o’rtacha respublika ko’rsatkichidan 1,3-1,5 marta oshadi. Vodiyda irrigatsiya tizimining ko’p tarmoқliligi bu yerning o’ziga xos xususiyati ҳisoblanadi. Boғlovchi kanallarni ko’plab yirik va kichik tizimlar kesib o’tadi. Ular yorda-mida Norin, Қoradaryo va Sirdaryoning suvi kam tizimlari suv bilan ta’minlanadi (2.12-rasm). Suғorish tarmoғining samaradorligi pastligi bilan xarakterlanadi: 57 foizdan ortiқ bosh va xo’jaliklararo kanallar ҳamda deyarli (90%) barcha xujaliklararo suv tarmoқlari o’zani tuproқdan va қayta қurish, ta’mirlash va xizmat kursatishga muxtoj. 1994 yildan boshlab, Toktogul suv omborining ishlash tartibini o’zgartirish yozgi irrigatsiya uchun suv chiқarishning keskin pasayishi va қishki suv chiқarishning ko’payishiga olib kel-di. Uzbekiston Қishloқ va suv xujaligi vazir6Ayni paytda 53 foizga yaқin suғoriladigan yer ikkinchi marta sho’rlanishdan zarar kurmoқda, shuning 1,0 million gektari o’rta va kuchli shurlangan maydon sifatida tasniflanmoқda. 0,8 million gektarga yaқin yer suғorish natijasida va 2,3 milliondan ortiқ yer shamol ta’siri ostida yemirilgan.
Mavsum davomida yemirilish oқibatida chirindi қatlamining yo’қotiladigan salmoқli ulushi 80 tonna/gektarni tashkil etadi. Kup mol boқish va texnogen buzilish oқibatida degressiyaga yo’liққan yaylovlar maydoni 7,4 million gektarni tashkil etadi, ozuқa miқdorini yo’қotish o’rtacha 21 foiz baҳolanmoқda. 5 million gektar yaylov yalanglikka aylanishi va 15 foizdan ortiқ қimmatli ut-o’lanning yo’қotilishi sababli қumliklarga aylangan. Tekshirilgan 54 foizga yaқin yer pestitsidlar bilan zararlangan, 80 foizining tarkibida xlorat magniy va boshқa moddalar ko’paygan. 57 ligi ma’lumotlariga kura (2005), birgina Namangan viloyati bo’yicha yozda suv yetkazib berish taқchilligi 0,9 km3ni tashkil etadi. Suvlik o’rtacha bo’lgan yilda suv taқchilligi 57-61% atrofida bo’ladi (iyun-avgust) 85 foizgacha (sentyabr) tashkil қiladi. Norin daryosi oқimi kuz-қish davrida tabiiy kursatkichdan 2 bara-var ko’payadi, yoz oylarida esa 1,9 marta kamaya-di (2-ilova). Suvni yetkazib berishdagi mutano-siblikning yetishmasligi kanallar va inshoot-lardan foydalanishga o’z ta’sirini o’tkazib, ularning doimo ekstremal sharoitlarda ishla-shiga sabab bo’lmoқda. Bu esa ularning barvaқt ishdan chiқishiga olib keladi.
Ayniқsa yozda Shimoliy Farғona kanali (ShFK), Katta Namangan kanali (KNK), Katta Farғona kanali (KFK) va Oxunboboyev nomidagi kanalga kafolatlangan suv olish muammoli masalaga aylanadi. Vegetatsiya davrida suv bilan taminlanishda bunday muammoni boshidan kechiradigan umumiy maydon 200 ming gektarni tashkil etadi. Suv ta’minotining pastligi tufayli ғalla ҳosildorligi gektaridan 0,04-0,06 tonna, paxta gektaridan 0,07-0,1 tonnagacha tushib keta-di. Fermerlar va deҳққonlar daromadi ҳam ka-mayadi, boғlar va uzumzorlar қuriydi. Oziқ-ovқat maҳsulotlari, pguningdek, maҳsulotni қayta ishlash sanoatining xomashyoga bo’lgan eҳtiyojini қondirmaslik jidsiy ijtimoiy-iқtisotsiy keskinlikka olib keladi. Birok mamlakatsagi mavjud iқtisotsiy muammolar savlatning eskirgan va katta moliyaviy xara-jatlarni talab қiladigan irrigatsiya va sre-naj infratuzilmasini қayta tiklash borasi-sagi imkoniyatlarini nisbatan cheklaysi. «Sirdaryo» ҳavza suv xo’jalik birlashmasining ҳisob-kitobiga kura (2001), ҳavza bo’yicha foydalanish va texnik xizmat kursatish uchun yillik eҳtiyojlar o’rtacha 1,4 million AKSh dolla-rini tashkil etadi. Birgina Katta Farғona kanalini қayta tiklash uchun 21,6 million AKSh dollari kerak bo’ladi. Vaҳolanki, Farғona vodiysitsa bunsay kanallar қariyb o’ntani tashkil қiladi. Ҳukumat vaziyatni 2.10-расм. Фарғона водннсинннг ирригация тизими [88] 58 barқarorlashtirish maқsadida Namangan vi-loyatida suv ta’minoti darajasini yuksalti-rishga қaratilgan shoshilinch muҳandislik cho-ralarini amalga oshirmoқda (2.1-ramka). Sizot suvlarini chiқarish va ayni suv bilan boғliқ yerlarning botқoқlanishi, sho’rlanishi va suv bosish jarayonlari Sirdaryoning ung қirғoғi ҳamda vodiyning markaziy қismida suғoriladigan ekinlarga oid yana bir jidsiy muammodir. Balansliksa joylashgan yerlarsa (ayniқsa Kirғiziston Respublikasining Bur-gansin saҳasi va Farғona votsiysining қir-atsirlari) infiltratsiya natijasitsa suvni ko’p yo’қotish va mavjuts infratuzilma ҳamsa inshootlarning nomuvofiқligi buning asosiy sabablari ҳisoblanadi. Kishloқ xo’jalik yerlari muntazam suv bosishi tufayli қishloқ xo’jaligida ishlatishga yaroқsiz bo’lib қoladi, xo’jalik va turarjoy binolariga putur ketadi. Ayniқsa, Rishton, Boғdots va Oltiariқ tumanlarida noқulay me-liorativ aҳvol yuzaga kelgan. Bu yerlar da yer osti suvlar vegetatsiya davritsa yuzaga kutarilib ketadi.
Bularning ҳammasi yer osti chuchuk suvlarning bir muncha ifloslanishi va suv chiқadigan So’x saryosi қuyi oқimidagi suv konining buzili-shiga olib keldi- Sux saryosining yer osti chuchuk suvlar saқlanib қolgan markaziy қismiga salbiy ta’siri sarajasi ortib bormoқsa. Bu yer-sa umumiy minerallashuvning ortishi va suvning қattiқlanishi kuzatilmoқsa. Қolgan suv konlarining ҳam muayyan қismini yo’қotish mintaқaning 1,5 millionlik aҳolisini yuқori sifatli ichimlik suvitsan baҳramans bo’lishini cheklab қo’yatsi. Bunsan tashқari aҳoli sonining o’sishi sababli So’x koni yer osti chuchuk suvlariga xo’jalik-ichish eҳtiyojlarini 1,5-1,6 marta oshiradi. Jaҳon banki xukumatning taklifiga binoan joriy yildan boshlab, «Farғona votsiysitsa suv resurslarini boshқarish» loyiҳasini amalga oshirishga kirishadi. Loyiҳadan ko’zlangan strategik maқsad Farғona votsiysining uchta tumanitsa suv ta’minoti va suvsan foydala-nishni yaxshilash, suv chiқadigan Sux koni қuyi қismitsagi yer osti suv konlarini ҳimoya қilish buyicha texnik jiҳatsan ishonchli ҳamsa iқtisotsiy samarali қarorlarni ishlab chiқishsan iborat. 2.1-ramka «Namangan viloyatida Rezaksoy suv ombori қurilishi» loyiҳasi Uzbekistan Respublikasi ҳukumati 2000-2001 yillardagi oғir қurғoқchilik oқibatlarini yumshatish maқsadida 0,2 km3 қuvvatiga ega va Katta Namangan kanali orқali to’ldiriladigan Rezaksoy suv ombori to’toni ҳamda Sirdaryo va Shimoliy Farғona kanaliga suv қuyish uchun ikkita suv chiқarish liniyasi (20-40 m3/s), zarur infratuzilma (foydalaniladigan yo’llar va boshқalar) қurishni boshladi.
Kelajakda Katta Namangan kanali va Shimoliy Farғona kanalidan Nasos stansiyalari kaskadi orқali to’ldirish yo’li bilan suv omboridagi suv ҳajmi 0,66 km3 ga yetkaziladi. Ushbu texnik choralar suғoriladigan deҳқonchilikni suv bilan ta’minlash, sanoat-kommunal suv is-te’moli darajasini oshirish ҳamda Namangan viloyatida, ayniқsa, suv taқchil bo’lgan yillarda 59 iқtisodiy va sani-tariya-epidemiologik keskinlikni yumshatish imkonini beradi. Bundan tashқari bu tadbirlar Norin daryosidan Toktogulning қishda suv o’tkazishi bilan boғliқ muammoning қisman bo’lsa-da oldini olishni ta’minlaydi. Bunday chora-tadbirlar қishda oқiziladigan suvning Chordara suv omborida to’planishidagi keskinlikni pasaytiradi. Loyiҳani amalga oshirishdan olinadigan sof daromad 76,6 milliard so’m miқdorida baҳolanmoқda.
Bundan tashқari suv xujaligining қo’shimcha ishlab chiқarish fondlari (46,3 milliard sum) va (bir mingdan ortiқ) ish urnilari yaratiladi. (Rezaksoy loyiҳasining TIA, 2005). O’rta ok im Sirsaryoning urta oқimi chai қirғoқsa Mirzacho’l va Jizzax cho’lini, o’ng қirғoқsa toғoldi yalangliklari va Toshkent oldidagi voҳani қamrab oladi. Ҳuduts ma’muriy jiҳatdan uchta yirik - Toshkent, Sirsaryo va Jizzax viloyatiga bo’linadi. Suғoriladigan yerlarning umumiy maydoni 985 ming gektarni tashkil etadi. Shuning 390,9 ming gektari Toshkent viloyati, қolgani Sirdaryo (293,6 ming gektar) va Jizzax viloyatiga (300,5 ming gektar) tuғri keladi. Mirzacho’l va Jizzax cho’lining asosiy suv resurslari manbai Sirdaryo sanala-si: bunda Jizzax cho’litsagi toғ soylari va suv oқimlarining ҳam o’z ҳissasi bor. Toshkent voҳasitsa esa Chirchiқ, Angren, Oҳangaron va Sirsaryo ana shunsay manba xisoblanadi.
Avvalgi bobda қayd etilganidek, o’tgan yillarda Mirzacho’l va Jizzax cho’lining suv infratu-zilmasidan қoniқarsiz foydalanilishi nati-jasida ular uz resurslarini deyarli tugatgan va қayta tiklashga muҳtoj. Natijada 30 foizdan ortiқ suғoriladigan yer botқoқlangan, 38 foiz yer o’rtacha va kuchli sho’rlangan sifatida tasniflanadi. Sirdaryo viloyatida paxta ҳosildorligi ikki-uch baravar kamaydi (gektaridan 1,4-1,6 tonna). .
Avval bu yerlardan gektaridan 3,2-3,6 tonna paxta yiғishtirib olinar edi. Botқoқlik va sho’rlanish yuқori bulgan ayrim tumanlarda paxta xosildorligi gektaridan 1,2 tonnadan oshmaydi. Ҳar yili 8,8 million tonnaga yaқin tuz pastқam yerlarga. 2,3 million tonnasi Sirdaryoga oқizib yuborilmokda. Bu esa dare suvini ifloslanti-rib, suv va yer usti ekotizimlari uchun ekologik xavf tuғdirmoқda[92]. Sunggi o’n yilda Chordara suv omboridan Arna-soy ko’l tizimiga suv o’tkazishning ko’payishi bilan boғliқ yangi ekologik ҳamda ijtimoiy-iқtisodiy ҳavflar yuzagakeldi (2.2-ramka). Arnasoy ko’l tizimi atrofidagi қishlok xujalik yerlarini, қishloқ infratuzilmasini ҳimoya қilish, inson va ekologik xavfsizlikni ta’minlash uchun xukumat tomonidan 600 million m3 foydali ҳajmdagi va yuzasi 140 km2 maydonga teng Arnasoy suv ombori, ҳimoya dam-balari, turli inshootlar va boshқa infratu-zilmalar barpo etildi.
Viloyat boshқaruv or-ganlari ҳam vaziyatni barқarorlashtirish ish-larida faol ishtirok etmoқda. Yuқorida қayd etilgan muammolarni ҳal қilishda va suvni boshқarishni yaxshilashda Osiyo taraққiyot banki, Yevropa ittifoқining 60 TACIS dasturi, USAID kabi xalқaro tashkilotlar va donorlar, Fransiya xukumati va boshқalar ҳam ko’maklashmoқda. Fransiya xukumati Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida ichimlik suv ta’minotini yaxshilash va 405,0 ming gektar suғoriladigan yerni suv bilan ta’minlashni yaxshilashga katta xissa kushdi. Fransiya Ғaznachiligining kredit mablaғlari ҳisobidan «Janubiy Mirzachul kanalini (JMK) modernizatsiya қilish» loyiҳasining ik-ki bosқichi amalga oshirildi.
Ayni paytda JMKda SCADA tizimini moslashtirish niҳoyasiga yetkazildi. 2003 yildan buyon OTB kumagida «Sirdaryo viloyati Oltinko’l tumanida kishlok xujaligini rivojlantirish» loyiҳasi amalga oshirib kelinmoқda. Loyiҳaning asosiy vazifalaridan biri infratuzilma va қayta tashkil etilgan xujaliklarni rivojlanti-rishni қo’llab-қuvvatlash ҳisoblanadi. Shubҳasiz, ushbu xududning turli tumanlarida donorlar yordamida investitsiya loyixalari va tajriba dasturlarni amalga oshirish suvni boshkarish samaradorligini oshirish, suvdan foydalanuvchilar uyushmasi ishini xam maҳalliy, ҳam mamlakat miқyosida rivojlanti-rishga katta ҳissa қo’shadi. Shuningdek, ushbu investitsiyalar mintaқaning suvni boshқarishni takomillashtirish va infratu-zilmani milliy va mintaқaviy darajada kayta tiklash borasidagi extiyojlarini tula қondirmasligi tabiiy. «Sirdaryo» ҳavza suv xujaligi birlashmasi mutaxassislarining baҳolashlariga ko’ra (2001), bir paytning o’zida Uzbekiston va Қozoғistonning suғoriladigan yerlariga xizmat ko’rsatadigan «Do’stlik» (Kirov kanali) kanalini kayta tiklashning o’ziga kamida 4,03 million AҚSh dollari kerak buladi. 2.2-ramka Arnasoy ko’l tizimi muammolari 2000 km2 maydonga ega Arnasoy tizimi 1969 yilda Қozoғiston Respublikasida joylashgan Chordara suv omboridan 21 km3 suvning chiқarilishi natijasida paydo bo’lgan. 90-yillarning boshida kollektor-drenaj suv oқimi suv satҳini 237 metrda belgida ushlab turish imkonini berdi.

XULOSA
Moddalar aylanishiga ega bo’lgan har qanday tirik organizmlar yig’indisi va abiotik muhit ekotizim deyiladi. A.Tensli ushbu ta’rifda anorganik va organik omillarning o’zaro teng komponentlar ekanligini va hech qachon tirik organizmlarni yashab turgan tashqi muhitdan ajratib bo’lmasligini ta’kidlaydi. V.N.Sukachev biogeotsenozga Yer yuzasining ma’lum qismidagi bir xil tabiiy elementlar (komponentlar)ning yig’indisi deb qaraydi. Hozirgi vaqtda biogeotsenoz deganda evolyutsion jarayonda shakllanadigan fazoviy chegaraga ega bo’lgan funktsional jihatdan tirik organizmlar va abiotik muhit o’zaro bir-birlari bilan munosabatdagi ma’lum energetik holati hamda moddalar almashinuvi, axborot tezligi bilan tavsiflanuvchi tabiiy tizim tushuniladi. Biogeotsenozning asosiy komponentlari atmosfera, tog’ jinslari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hisoblanadi. Biogeotsenozlar har xil o’lchamda, ya’ni kichik va katta maydonda bo’lishi mumkin.. Suv zahiralarining, jumladan yer usti va yer osti suvlarining keskin taqchilligi va ifloslanganligi O’zbekiston uchun ham katta tashvish tug’dirmoqda. Hududimizdagi daryolar, kanallar, suv omborlari va hatto yer osti suvlari ham inson faoliyati ta’siriga uchramoqda. Suv zahiralarining kamayib ketishi va havzalardagi suvning sifati tobora yomonlashib borishiga mintaqamizda 60-yillardan boshlab yangi yerlarning keng ko’lamda o’zlashtirilishi, sanoat, chorvachilik komplekslarining rivojlantirilishi, kollektor zovur tizimlari qurilishi hamda urbanizatsiya kuchayishi o’zining salbiy ta’sirini o’tkazdi. Suvda har xil zararli moddalar to’planib suvning fizik xossalari va kimyoviy tarkibi o’zgaradi. Organik va mineral qo’shilmalar miqdori ortadi. Zaharli birikmalar paydo bo’ladi.Suv tarkibida kislorod kamayadi. Bakteriyaning turlari va miqdori o’zgaradi va yuqumli kasalliklar tarqatuvchi bakteriyalar paydo bo’ladi.