Urganch davlat universitetining tabiiy fanlar fakulteti «ekologiya va hayot faolyati xavfsizligi» kafedrasi

2 Suv resurslari va ulardan foydalanishdagi ustuvor vazifalar
Xukumatning 2010 yilgacha Tabiatni muxofaza kilish va tabiiy resursdan foydalanishning ilmiy asoslangan iқtisodiy ҳamda me’yoriy mexanizmlarini joriy etish dasturi doirasida (1996) atrof-muҳitni ifloslantirganlik, shuningdek, uni meyorida va meyordan ortik ifloslantirganlik uchun to’lovlar me’yoriy asoslari va tizimlari bosқichma-bosқich ishlab chiқilmoқda. Ayni paytda қabul қilingan қonunosti xujjatlarga muvofiқ bu borada tuplangan mablaғlarning 80 foizga yaқini davlat byudjeta, 20 foizi tabiatni muxofaza қilish jamғarmasiga yo’naltirilmoқda.
2010 yilga borib tabiat resurslaridan sama-rasiz foydalanilgani uchun to’lovlar tizimi joriy etiladi. Tabiatni muҳofaza қilishni boshқarish va tabiiy resurslardan foydalanishning amaldagi mexanizmlari mablaғlarni yo’naltirish nuқtai nazaridan қuyidagi toifalarga bo’linadi: ekologik to’lovlar yoki yiғimlar: zararlanti-ruvchi modsalarni suv, ҳavo yoki tuproққa chiқarganlik yoxud oқizganlik uchun bevosita tulovlar; • foydalanuvchilar to’lovi yoki yiғimi: kommunal xizmatlar uchun to’lovlar (suv ta’minoti, oқova suvlarni tozalash va chiқindilar uchun kommunal to’lovlar); maҳsulot soliқlari: tayyorlash, iste’mol қilish yoki yo’қ қilish jarayonida atrof-muҳitni ifloslaydigan maҳsulotlar uchun to’lovlar; suv resurslardan foydalanganlik tulovlar; tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun tulovlar: mineral resurslarni қazib olish va қazilma yoқilғi, suv olish yoki biore-surslardan foydalanganlik uchun tulovlar; depozitlarni қoplati tizimlari: maҳsulot sotib olishda amalga oshiriladigan tulovlar; tulov (depozit) foydalanilgan maҳsulot yoxud uning konteyneri қaytarilganda қoplanadi; ekologik қonunchilikni buzganlik uchun tulovlar; muayyan me’yor va қoidalarga rioya қilmaganlik uchun solinadigan jarima-lar; subsidiyalar: tabiiy resurslarni iflos-lantiruvchilar yoki foydalanuvchilarga barcha turdagi moliyaviy yordam (grantlar, imtiyozli kreditlar, soliқdan ozod etish va ҳokazo). Suvdan foydalanuvchilar tulovlariSuvdan foydalanuvchilar tulovlari kommunal xizmatlar, ya’ni suv ta’minoti va oқova suvlarni tozalash xizmatlari ҳamda chiқindilarni to’plash munitsipal xizmatiga yunaltiriladi.
To’lovlardan ko’zlangan asosiy maқsad ushbu xizmatlarning joriy, қo’shimcha va kapital xarajatlarini қoplashdan iborat. Birok, ijtimoiy nuktai nazardan foydalanuvchilar to’lovlarning ҳajmi to’liқ қoplash darajasidan past saқlanmoқda, tariflar esa maҳalliy ҳokimiyat organlari tomonidan tar-tibga solinib, belgilanmagan. Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maҳkamasi қarorida (1994.7.02, №54) uy-joy mulkdorlari va ija-rachilariga davlat dotatsiyalari miқdorini ҳar yili o’rtacha 10 foiz kamaytirishni kuzda tu-tuvchi kommunal xizmatlarning o’zini uzi қoplashiga bosқichma-bosқich o’tishi belgilangan. Suvdan foydalanish tariflari foydalanuvchi va suv ҳavzasi turiga boғliқ. Narxlar joriy xarajatlarni қoplash ҳisobga olingan ҳolda belgilanadi. Ijtimoiy қiyinchiliklar va umumiy iқtisodiy vaziyat narxlarni erkin-lashtirishni murakkablashtirmoқda. Suv xujaligi uchun 81 kompaniyalarining daromadi aҳoli tulov layoқatining pastligi yoki to’lashni xoxlamasligi tufayli kamayib bormoқda.
Bu-ning natijasida maҳalliy ҳokimiyat organla-ri byudjetidan muҳim sarf-xarajatlarni (ish ҳaқi va tezkor ta’mirlashni) қoplash uchun mablaғ ajratilmoқda. Kanalizatsiya tizimiga ulangan xonadonlar va korxonalar munitsipal suv xujaligi kompa-niyalariga (Suv oқova) oқova қuvurlarni toza-laganligi uchun pul to’laydi. Ayni paytda aҳolining deyarli 50 foizi kanalizatsiya tizimiga ulangan. Tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun tulovlar Bunday tulovlar suvni iste’mol қilish va foydalanish, mineral resurslarni қazib olish va foydalanish, yerdan va o’rmonlardan foydalanish, shuningdek, ov va baliқ tutish uchun to’lanadi. Yer usti va ostidagi suvlardan foydalanganlik uchun tulovlar asosan suvdan foydalanish tuғrisidagi қonun, suvdan foydalanishni li-mitlash tuғrisidagi қaror bilan tartibga so-linadi. Tariflar manba (yer osti yoki usti suvlari) va suvdan foydalanuvchilarga boғliқ. Mineral resurslardan foydalanganlik uchun solik stavkalari, suvning narxi ҳar yili Vazirlar Maҳkamasining makroiқtisodiy ko’rsatkichlar va davlat byudjet prognozlari to’ғrisidagi қarorga binoan belgilanadi.
Kishloқ xujalik maҳsulotlarini ishlab chiқaruvchilarga suv yetkazib berish bo’yicha xizmatlar narxi suv soliғi shaklida ҳisobga oli-nadi va yer soliғi tarkibida to’lanadi. Suvga soliқ solishning bunday tartibi soliқ organ-lari ishlarini yengillashtiradi, biroқ na suv narxini, na suv xujaligi ob’ektlarini ta’minlash va ulardan foydalanishga oid real xarajatlarni aks ettirmaydi. Suv resurslaridan foydalanish soligi 1996-2000 yillarda suv resurslaridan foydalanish soliғi resurs soliқlarining қariyb 5 foizini yoki umumiy byudjet tushumlarining 0,36 foizini tashkil қildi. Ushbu soliқ stav-kasi xalқ xo’jaligi tarmoқlari buyicha tabaқalashtirilgan. 2001 yilda bu soliқ 1 m3 uchun 11 tiyindan 2,92 so’mni tashkil қildi. Қishloқ va suv xujaligi vazirligining ma’lu-motlariga ko’ra, 2000 yilda korxonalar va aҳoli tomonidan foydalanilgan suv ҳajmining faқat 10 foizi uchun solik tulangan. Yagona yer soliғiga utgan aҳoli, қishloқ xo’jaligi korxonalari, soliқ solishning sodsalashtirilgan tizimini tanlagan savdo, umumiy ovқatlanish korxonalari ҳamda kichik korxonalar bunday soliқni to’lamaydi. SFU xizmatlari uchun olinadigan to’lov juda past (0,5-4 dollar), ya’ni foydalanish va xizmat kursatishga ketgan xarajatlarni қ oplat, uchun yetarli emas. Қishloқlarda tovar ishlab chiқaruvchilarga xizmat ko’rsatish infratuzilmasi (shartnoma bo’yicha deҳқonlar va fermer-lar ishlab chiқargan tovar sotib olish, ularga zarur tovarlar, asbob-uskunalar, materiallar va ҳokazolarni yetkazib berish) tashkil etilmagan.
Bu borada iқtisodiy raғbat 82 va suғoriladigan deҳқonchilikda suvdan samarali foydalanish mexanizmlari қishlok xujaligida iқtisodiy isloҳotlarni takomil-lashtirish zarurligini belgilaydi. Jaҳon banki tomonidan turli davlatlarning SFU tajribasini o’rganish buyicha o’tkazilgan tadқiқotlar SFUning xuқuқiy asosi anik қonun-қoidalar, ya’ni ruxsat berish va chora kurishga oid қonunchilik, SFU nizomi, topshi-rish tuғrisida shartnoma va ҳokazo xujjatlar bilan ta’minlanishi zarurligidan dalolat beradi. Demak, SFU suvdan foydalanish va қishloқ xujalik faoliyati soҳasida to’laқonli xujalik yuritish-iқtisodiy sub’ekt sifatida Kurib ChIҚILIShI lozim. Noirrigatsiya tarmoқlarida suvdan foydalanish samaradorligini oshirish mexanizmlari birlamchi suvdan foydalanuvchilar tariflari va suv xujaligi tashkilotlari bilan shartnoma majburiyatlari tizimi ҳisobidan takomillashtirilmoқ da. Suv yetkazib berilgani uchun ҳats tulash masalasi O’zbekistonda amalga oshirilayotgan bozor isloҳotlari suv uchun ҳaқ to’lash muammosini suv taқchilligi sharoitida suvdan oқilona foydalanishning muҳim vositasi sifatida dolzarblashtirdi. Biroқ suv uchun ҳak to’lash bo’yicha mavjud ilmiy yondashuvlar va tavsiyalar jaҳon tajribasi yutuқlari ҳamda mintaқada keyingi o’n yilda olingan saboқlardan kelib chiқib, takomillashtirili-shilozim.
Xujalik ichida suvdan foydalanish borasidagi eҳtiyojni boshқarish katta aҳamiyatga ega. Yuқorida қayd etilganidek, қishlok xujaligini xususiylashtirish va SFUni tashkil etish suvni iste’mol қilish ҳamda sarf-xarajatlar o’rtasidagi uzviylikni to’la anglab yetishga olib keladi. Bugungi kunda suv uchun maxsus to’lov belgilanmagan, biroқ, yer uchun birxillashtirilgan soliқ tarkibida suvdan foydalanilgani uchun kam miқdordagi to’lov mavjud. OTB mutaxassislarining fikricha (2005), ҳozirgi moliyaviy sharoitda paxta va ғalla narxlarini xujalik ichidagi tarmoқdan foydalanish va unga xizmat kursatish (F&X) buyicha xujalik sarf-xarajatlarini қondirish uchun 25-30 foiz, Dning barcha inshootlari ҳamda infratuzilmasida F&X xa-rajatlari, jumladan suvni nasoslar orқali yetkazib berish ҳaқini қoplash uchun kamida 75 foizgacha oshirish kerak. Yana shuni ta’kidlash kerakki, fermerlar suғorish uchun olinadigan suv uchun faқat қoniқarli ҳamda samarali xizmat ko’rsatilgan ҳoldagina pul to’laydi. Demak, eҳtiyojni boshқarish қishloқ xujaligi suv ta’minoti uchun pul to’lash imkoniyati daraja-sida daromad olsagina, zarur aҳamiyatga ega buladi. Boshқa davlatlar tajribasi shuni kursatadiki, kam ta’minlangan fermerlar suv yetkazib berish bo’yicha o’zlarining daromadini oshiradigan va barқarorlashtiradigan sifat-li xizmatlar uchun pul to’lashga tayyor. Ko’plab mamlakatlarda xukumat қishloқ xo’jalik ishlab chiқaruvchilariga ko’rsatilayotgan suv xujaligi xizmatlari uchun sarf-xarajatlarni mablag bilan ta’minlamoқda.
Bunday xarajatlar miқdori va tartibi turli xil bo’lib, ular қishloқ xo’jalik maҳsulotlarini ishlab chiқarishning tabiiy, ijtimoiy, iқtisodiy, texnik va texnologik sharoitlariga қarab belgilanadi. 83 Shu sababli muқobil narxlar, ҳosil va ekin turlari bo’yicha xujalik byudjetini batafsil taxlil қilish, xo’jalik va xo’jaliklararo tarmoқning fermerlar tomonidan to’lanadigan F&X buyicha xarajatlarini, shuningdek, davlat tomonidan I&D tizimidan F&X buyicha sarf-xarajatlarni қoplash uchun ajratiladi-gan mablaғ miқdorining ishonchli ҳisob-kitobi zarur. Ishlab chiқarish sarf-xarajatlarini қoplash tartibi belgilangan dan so’ng suv uchun SFU tarmoғi tomonidan boshқariladigan ҳak tulash tizimini bosқichma-bosқich joriy etish dasturi tayyorlanishi mumkin. Irrigatsiya tizimini xo’jalikka yetkazib beri-ladigan suv miқdorini, xo’jalik ichidagi boshқaruv nuқtai nazaridan esa ҳar bir maydonga yetkazib beriladigan suv miқdorini ҳisobga olish uchun o’lchash asboblari va uskuna-lari bilan ta’minlash aloҳida e’tiborni talab қiladi. Bu ҳam қiyin kechadigan jarayon bulib, katta meҳnat, moliyaviy resurs ҳamda davlat tomonidan yordam berilishini talab қiladi. Suғorishda suvdan foydalanish bo’yicha bozor tamoyillarini қo’llashga utish irrigatsiya-drenaj xizmatlari sifati va samaradorligi-ni ancha yaxshilashi lozim.
Bu borada suvdan foydalanish xuқuқlarini joriy etish buyicha xalқaro tajriba va suvdan foydalanishda bozor tamoyillarini e’tiborga olish zarur. Suvdan foydalanishning takomillashtirilgan sa-maradorligi ortiқcha suғorish suvlari bozori-ni yuzaga keltirishi mumkin. SFU esa bu suv-larni o’zining suғoriladigan ekin maydonini kengaytirishni istagan fermerlarga sotishi mumkin. F&Xni moliyalash uchun xukumat, SFU va fermer xo’jaliklarining mablaғlaridan foydalangan ҳolda, ishlab chiқarish sarf-xarajatlarini қoplashning samarali, ishonchli ҳamda ochiқ mexanizmini tashkil etish mamlakatda suғoriladigan deҳқonchilikni barқaror rivojlantirish uchun zarur sharoit ҳisoblanadi. Davlatlararo oқimlardan kafolatli suv yetkazib berishni ta’minlash borasida uzaro foydali ҳamkorlikni mustaҳkamlash, suvdan mintaқaviy darajada birgalikda foydalanishning barқaror mexanizmini rivojlantirish muҳim aҳamiyatga ega. Bugun davlatlararo daryolarning yuқori oқimida joylashgan mam- chiқmoқda. Bunda nima nazarda tutilayotgani va lakatlar suvni o’z қiymatiga ega va sotish mum- u bilan boғliқ boshқa muammolar 4-bobda kurib kin bo’lgan iқtisodiy tovar sifatida kurib chiқiladi.
Suv resurslarini boshқarish soҳasida milliy siyosat Suv xujaligi siyosati va isloҳotlar Amalga oshirilayotgan isloҳotlarning barcha bosқichlarida Uzbekiston Respublikasining asosiy ustuvor vazifasi aҳolini ijtimoiy ҳimoya қilish va atrof-muҳitni muҳofaza etish bo’yicha ishonchli kafolatlar ҳamda chora-tadbirlar ko’rilishini ta’minlashdan iborat (54,56). Ҳukumatning tabiatni muҳofaza қilishga oid siyosati va suvdan oқilona foydalanish ҳamda atrof-muҳitni muҳofaza қilish soҳasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlar қuyidagi asosiy tamoyillarga asoslangan:
• atrof-muxitni щoli turmush darajasini oshiripshing muxim omili sifatida sщlash va s ayta tiklash bo’yichaitstisodiy
• tabiatiiig ayrim tarkibiy sismlariii muxofaza silishdan ekotizimlarni umumiy va kompleks ravishda ximoyalashgautish;
• jamiyatning barcha a’zolarining atrof-mukitni muxofaza silish, uning xilma-xilliginisщlash va vaziyatni yaxshilash, щolixayotiuchunsulay sharoitlarniyaratishborasidagijavobgarligi. Uzbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlarida, Vazirlar Maҳkamasining қarorlarida, jumladan
"Jamiyatning siyosiy, iқtisodiy va ma’naviy soҳasida isloҳotlarni erkinlashtirish ҳamda chuқurlashtirish, mamlakat xavfsizligini ta’minlash buyicha dasturlarni amalga oshirish chora-tadbirlari to’ғrisi"dagi (2006 y.) қarorida, shuningdek, ularning amalga oshirilishini tartibga soluvchi tegishli қonunlar, қoida va me’yorlarda iқtisodiyotning barcha jabҳalarida isloҳotlarni mutanosib tarzda rivojlantirish strategiyasi belgilab berilgan. Ҳukumatning қishloқ xo’jalikka doir siyosati institutsional tub uzgarishlarni kelgusida ҳam amalga oshirish, suvdan foydalanuvchilar uyushmalarini rivojlantirish, қishlok xujaligi ishlab chiқaruvchilarining xuқuқ va iқtisodiy mustaқilligini kengaytirish orқali iқtisodiy isloҳotlarni erkinlashtirish ҳamda chuқurlashtirishga қaratilgan.
Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yilning oktyabrida қabul қilingan "2004-2006 yillarda fermer xujaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi tuғrisida"gi farmonida joylarda fermer xujaliklarini tashkil etish, ularning xuқuқiy ximoyasini ta’minlash, fermerlar ishiga ma’muriy tashkilotlarning noқonuniy aralashuviga yo’l қuymaslik zarurligi қayd etilgan. 2006 yilning boshida asosan paxta va ғalla yetishtiradigan fermer xo’jaliklari soni 120 ming, deҳқon xujaliklari soni 3,5 milliondan ortdi.
Ҳukumatning suv xujaligi siyosati suvdan oқilona foydalanish va suv resurslarini ҳimoya қilish, mamlakat suv xujaligi majmuini boshқarish samaradorligi ҳamda ishonchliligini oshirish, mavjud infratuzilmani rekonstruksiya қilish, undan foydalanish va texnik xizmat ko’rsatish uchun resurslar ajratish orқali suvni kafolatli yetkazib berish, jamiyat va tabiiy ekotizimlarga zarur servis xizmati kursatishni ta’minlashga yo’naltirilgan. Suv xujaligi faoliyatining asosiy ustuvor yunalishlari қuyidagilar xisoblanadi:
• barcha soҳalarda suvni iste’mol қilishda uni tejash va suv resurslari sifatini yaxshilash;
• aҳolini sifatli ichimlik suvi bilan ta’minlash tizimini rivojlantirish;
• tuproқ unumdorligini қayta tiklash -қulay suv-tuz muvozanatini o’simlik ildi-zi zonasida ushlab turish;
• tuproқning suv va shamol ta’sirida yemirilishining oldini olish, toғ va toғoldi ҳamda cho’l-yaylov xududlarining o’simlik dunyosidan oқilona foydalanish va uni ҳimoya қilish; . bir-biri bilan o’zaro boғliқ mintaқaviy va milliy muammolarni mutanosib ravishda ҳal қilish asosida Orolbo’iida ekologik-iқtisodiy tangliklarni salbiy oқibatlarini yumshatish. Vazirlar Maҳkamasining suvdan barcha darajada foydalanishning bozor munosabatlarini joriy etgan ҳolda irrigatsiyani ma’muriy-xududiy boshқarishdan ҳavzali 85 ikki darajali ҳavza boshқaruvga o’tishga қaratilgan ikki қarori suv xujaligini isloҳ қilishda muҳim omil buldi, ya’ni
: • 2003 yil 21 iyundagi "Uzbekiston Respublikasi Қishloқ va suv xujaligi vazirligi faoliyatini tashkil etishni takomillashtirish to’ғrisida"gi 290-қaror;
• 2003 yil 21 iyuldagi "Suv xujaligini boshқarishni tashkil etishni takomillashtirish to’ғrisida"gi 320-қaror. Ushbu қarorlarga muvofiқ suv xujaligini қat’iy markazlashtirilgan yondashuv bilan ajralib turadigan xududiy boshқaruv prinsipidan gidrografik (ҳavzali) boshқaruv prinsipiga asoslangan moslashuvchan tizimli boshқaruvga utish muҳim shart қilib қo’yildi. Irrigatsiya tizimlarini ҳavzali boshқarish (ITҲB), suvdan foydalanuvchilar uyushmalari (SFU), Қishloқ va suv xujaligi vazirligining bu boradagi barcha ishlarini muvofiқlashtiradigan Suv xujaligi bosh boshқarmasini tashkil etish orқali mamlakat xududida suv xujaligini boshқarishning ikki darajali tizimini yaratish isloҳotlarning muҳim tarkibiy қismiga aylandi (3.1-rasm). Shirkat xo’jaliklari va suvdan
Milliy dasturlar va sarmoyalar foydalanuvchilar uyushmalari suvdan birinchi foydalanuvchilardir. Avvalgi sovxoz va kolxozlarning davlat tasarrufidan chiқarilishi natijasida tashkil etilgan shirkat xujaliklari ayni paytda ҳam suvdan birinchi yirik foydalanuvchilar sanaladi. O’zbekistonda suvdan foydalanuvchilar uyushmalari 1999-2000 yillarda paydo bo’la boshladi. Bu davrda o’z xarajatlarini қoplay olmaydigan jamoa xujaliklarini islox қilish natijasida fermer xujaliklar tashkil etilib, ular fermerlar uyushmasiga birlashtirildi, sungra ularning negizida dastlabki 13 ta suvdan foydalanuvchilar uyushmasi shakllantirildi. Vazirlar Maҳkamasining 2002 yil 5 yanvarda "Қishloқ xujaligi korxonalarini fermer xujaliklariga aylantirish chora-tadbirlari tuғrisida"gi 8-қarori қabul қilingandan keyin suvdan foydalanuvchilar uyushmasini tashkil etish jarayoni yanada rivojlandi.
Ushbu қarorda "Қayta tashkil etilayotgan ҚIShLOҚ xujaligi korxonalari xududida suv xujaligi munosabatlarini boshқarish tartibi" ҳam tasdiқlangan. Ushbu қarorga binoan Adliya vazirligi, Қishloқ va suv xujaligi vazirligi, Respublika deҳқon va fermer xujaliklari uyushmasi қuyidagi xujjatlar paketini tayyorladi: (i) қayta tashkil etilayotgan қishloқ xujaligi korxonalari xududida suvdan foydalanuvchilar uyushmasini (SFU) tashkil etish tartibi; (ii) SFUni boshқarishning taxminiy tuzilmasi; (iii) suv iste’molchilarini birlashtirish va SFUni tashkil etish tuғrisida namunali ta’sis shartnomasi; (iv) SFUning namunali nizomi; (v) suvdan foydalanuvchilar uyushmasi ҳamda fermerlar o’rtasida pulli suv xujalik ishlari va xizmatlarini ko’rsatish buyicha namunaviy shartnoma. Barқaror rivojlanishga қaratilgan milliy siyosat strategik dasturlar va tarmoқlararo ҳarakat rejasi bilan muvofiқlashtirilgan
Ushbu siyosatga moye konseptual asoslar va yondashuvlar xukumatning dasturiy xujjatlarida o’z aksini topgan8. O’zbekistonda mazkur xujjatlarga binoan 86 8Barқaror rivojlanish konsepsiyasi va milliy strategiyasi, Uzbekiston Respublikasi uchun XXI asr kun tartibi, BMT BRK sessiyalari doirasidagi Milliy ma’ruzalar va Millenium-2000, shuningdek, barқaror rivojlanish buyicha ҳukumat taraққiyoti va yutuқlarini baҳolash tuғrisida Vazirlar Maҳkamasi ҳamda BMT TD O’zbekistondagi vakolatxonasiga ҳisobot va sharҳlar (1997-2001), Uzbekiston Respublikasining "XXI asr kun tartibi"ni bajarish bo’iicha erishgan yutuқlarini baҳolash bo’yicha milliy sharҳ va boshқalar.