Urganch davlat universitetining tabiiy fanlar fakulteti «ekologiya va hayot faolyati xavfsizligi» kafedrasi

1.2 Suvdan oqilona foydalanishning ekologik-huquqiy asoslari.

Suvdan foydalanish va muhofaza qilishning tarixi va uning ekologik ahamiyati. Suv resurslarini ekologik-huquqiy muhofaza qilish va foydalanish maqsadi, vazifalari, xususiyatlari, prinsiplari hamda ekologik talablar. Suv fondidan foydalanish (iste’mol qilish) va uni muhofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi.

Suv resurslaridan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilishni rag'batlantirish va belgilanadigan huquqiy choratadbirlar. Suv resurslaridan foydalanish va muhofaza qilishning xaiqaro ekologik ahamiyati. Suvdan foydalanish va muhofaza qilishning tarixi va uning ekologik ahamiyati Tabiat boyliklari orasida suv alohida ahamiyatga ega bo‘lib, u tirik mavjudotning yashash hayot manbaidir.
Zero, insoniyat hayoti davom etishi uchun suvni va suv manbalarini, avvalo, ehuchuk suvdan tejamkorlik asosida foydalanishlari hamda ularni muhofaza qilishlari lozim. Ichimlik suvining odam organizmi uchun ahamiyatini sharqning ko‘pgina olimlari yaxshi bilishgan.
Masalan, Abu Ali ibn Sino “Tib qonunlari” kitobining birinchi jildida “Suvning sifati” haqida ko‘pgina m a’lumotlar keltirilgan, suvning inson hayoti uchun zarur elementlardan biri ekani, suvning xususiyatlarini yaxshilaydigan bir necha usullarni bay on qilgan va suvni toza saqlash, uni qaynatib ichish kerakligini odamlarga uqtirgan.
Zardushtiylarning muqaddas kitobi “Avesto”da tabiat muhofazasiga alohida o‘rin ajratilgan. Bu ta’limotga ko‘ra qadimgi ajdodlarimiz ona tabiatni nihoyatda e’zozlaganlar, o‘z hayotlarini tabiat bilan, yer, suv o‘simlik va hayvonot dunyosi bilan chambarchas bogMiq holda tasaw ur etganlar. “Avesto” ta’limoti suvni asrab-avaylab foydalanish lozimligiga da’vat etgan va odamlar shu ta’limotga asoslanib suv boyliklariga nisbatan oqilona munosabatda bo‘lgan. 171 Insonni ftziologik ehtiyojini qondirish uchun sutkasiga 2-3 litrgacha suv sarflanadi. Bu Markaziy Osiyo sharoitlarida esa havo harorati 39-40 daraja va undan ortiq bo’lganligi munosabati bilan isib, namlik kamayib ketganda suvga bo’lgan ehtiyoj juda ortadi va u sutkasiga 6-8 litr va undan ko’pni tashkil etadi. Jazirama issiq sharoitida jismoniy ishning og’irligiga qarab odamning suvga bo’lgan fiziologik ehtiyoji sutkasiga 8-11 litrgacha yetadi.
“Avesto”ning “Vendidat” nomli bobida suvdan oqilona foydalanmaganlik, uni ifloslantirganlik uchun qanday jazolar (Masalan, qamchin bilan to‘rt yuz marotabagacha savalanish) qo‘llanilishi haqidagi qoidalar o z aksini topgan. Shuningdek, uning “Visparad”, “Vendidad” va boshqa boiim larida chuchuk va mineral suvdan davo maqsadida foydalanish mumkinligi e’tirof etilgan.
Zero, mintaqadagi birlamchi ahamiyatga ega ekologik muammolami hal qilishning yagona ilmiy, huquqiy, moliyaviy va texnologik bazasi yo‘qligi bugungi kunda О‘zbekiston va unga qo‘shni bo‘lgan mamlakatlarning ekologik xavfsizligiga rahna solib turgan asosiy xavfdir. Bunga sayyoramizning eng yirik yopiq suv havzalaridan biri bo‘lgan Orol dengizining qurib borishi yaqqol misol bo‘lmoqda. Ayniqsa,
0‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islorn Karimovning “Yaqin-yaqinlargacha o ‘zining ulkan bioxilmaxilligi bilan mashhur bo‘lgan Orolbo'yi mintaqasida o'simliklar va yovvoyi hayvonlar turi keskin kamayib bormoqda, jumladan, sut emizuvchilaming 12, qushlaming 26 va o‘simliklaming 11 turi butkul yo‘q bo‘lish xavfi ostida turibdi. Orolning qurigan qismi o ‘rnida hosil bo‘lgan 5,5 million gektardan ortiq maydondagi yangi Orolqum sahrosi tobora butun Orolbo‘yi mintaqasiga yoyilmoqda
. Bu yerdan har yili atmosferaga qariyb 100 million tonna chang va zaharli tuzlar ko‘tarilib, qum bo‘ronlari va kuchli shamollar bilan mazkur hududdan ancha olis bo‘lgan mintaqalarga ham tarqalmoqda”,38-degan tahlikali ta’kidlari ekologik tahdidlarning oldini olish va bartaraf etishning huquqiy muammolarini zamon talabi asosida hal qilish va suv resurslaridan oqilona foydalanish va muhofaza qilish masalasiga alohida e’tibor berilishini taqozo etadi. 0 zbekiston Respublikasi Birinchi P rezid en ti Islom K arim ovning “Orol dengizi mintaqasidagi ekologik orol oqibatlarini yumshatish bo’yicha hamkorlkni rivojlantirish
, O'zbekiston suv resruslari milliy boyligini 500 ta tabiiy ko‘l hamda 1448 ta buloq tashkil etadi. Shuningdek, 0 ‘zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyev alohida ta’kidlaganidek, “qishloq xo‘jaligini yanada isloh qilish bo‘yicha ustuvor vazifa-avvalo, yer va suv resurslaridan oqilona foydalanishdir”degan fikrda
0 ‘zbekiston Respublikasi prezidentining“ 2017-2021-yillarda ichimlik suvi ta’minoti va kanalizatsiya tizimlarini kompleks rivojlantirish hamda modernizatsiya qilish dasturi to‘g ‘risida”gi qarori40 juda muhim ahamiyatga ega bo‘lib bugungi kunda mamlakatimizda suv resurslaridan oqilona foydalanish va uni ekologik muhofaza qilish masalasi yechimini asosi bo‘lib qolmoqda. Umuman olganda, suvni ekologik muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish ishini yanada yaxshilash bu hayotni yaxshilash va asrash hamda uzoq umr ko'rishdir, desak xato qilmaymiz.
Suv resurslarini ekologik-huquqiy muhofaza qilish va foydalanish maqsadi, vazifalari, xususiyatlari, prinsiplari hamda ekologik talablar Suvni huquqiy muhofaza qilishdan maqsad suv resursiari va ularning manbalaridan oqilona foydalanish, suvni tabiiy xossalarini saqlash, uni ifloslanishdan, zaharlanishdan, tarkibi buzilishidan himoya qilish, ayniqsa, suvni sanitariya talablariga mosligi va unda yashaydigan tabiiy mavjudotni ekologik normal holatini ta’minlashdan iborat bo‘lishi lozim. Suvni huquqiy muhofazasi to‘g‘risida gapirganda “Suv muhofazasi”, “
Suvni huquqiy ekologik muhofaza qilish”, “Suvdan foydalanish huquqini himoya etish” kabi tushunchalar ma’nosini to‘g ‘ri tushunish va farqlash lozim.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat M irziyoyevning Tadbirkorlar va ishbilarmonlar harakati –
O ’zbekiston liberal demokratik partiyasining VIII syezdidagi m a’nizasi. Dem okratik islohotJami izch il davom ettirish, Kalqimiz uchun tm ch va osoyishta, m unosib haj ot darajasini yaratish - baiqaror taraqqiyot
. “Suvni huquqiy muhofaza qilish” jarayoni esa tabiatni muhofaza qilish, ekologik, suv va suvdan foydalanish to‘g ‘risidagi qonunlar talablariga asosan suv manbalaridan oqilona foydalanish, uni tabiiy xossasini saqlash, ifloslanishiga yo‘l qo'ymaslik, hamda suv resurslarini, manbalarini muhofaza qilishga qaratilgan boshqa tadbirlami amalga oshirishda, suv, sanitariya to‘g‘risidagi qonun talablarini buzilishiga qarshi kurashish, suvdan foydalanish va uning muhofaza qilish sohasidagi huquqbuzarliklaming oldini olish bilan bog'liq va boshqa holatlarni o‘z ichiga oladi.
“Suvdan foydalanish huquqini himoya qilish” deganda esa suvdan foydalanuvchi]aming huquq va manfaatlarini himoya etish, ya’ni suvdan foydalanuvchilaming suv munosabatlari bo‘yicha subyektiv huquq vakolatlarini amalga oshirishga to‘sqinlik qilishni bartaraf etishga qaratilgan huquqiy-ekologik normalar yig‘indisi tushuniladi
. Amaldagi 1993-yil 6-mayda qabul qilingan “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi Qonunning XXIV bobi “Suvni va suv obyektlarini muhofaza qilish”, deb nomlanib, 97-102-moddalarni o‘z ichiga olgan41. Jumladan,
Qonunning 97-moddasida: “Hamma suvlar (suv obyektlari) aholi sog‘lig‘iga zarar yetkazishi, shuningdek baliq zaxiralarining kamayishi, suv ta’minoti sharoitining yomonlashishi hamda suvning fizikaviy, kimyoviy va biologik xossalari pasayishi, suvning tabiiy tozalanish xususiyati kamayishi, suvning gidrologik va gidrogeologik rejimining buzilishi natijasida kelib chiqadigan boshqa ko‘ngilsiz hodisalarga olib kelishi hollaridan muhofaza qilinishi kerak”, - deb ko‘rsatilgan.
Bundan tashqari, hozirgi paytda aholi yashash joylarini ichimlik suvi bilan ta ’minlash va uni muhofaza qilish maqsadida hukumat tomonidan ham bir qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
“Qishloq aholi yashash joylarini ichimlik suv va tabiiy gaz bilan ta’minlashni yanada yaxshilashga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori hamda keyinchalik 2008-yil 12-iyunda 0 ‘zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimovning PQ-890-sonli “Qishloq tumanlari va shaharlari aholisini sifatli ichimlik suv bilan ta’minlashni yanada yaxshilash va tabiiy gazdan tejamli foydalanish choratadbirlari to‘g ‘risida”gi42 qarorlari ham qabul qilingan.
Shunday ekan, suv resurslaridan oqilona foydalanish va uni muhofaza qilish har xil vosita va usullar yordamida amalga oshirilishi mumkin. Ana shunday usullardan biri suv manbalarini huquqiy ekologik muhofaza qilishdir, ya’ni suv resurslarini qonun va boshqa huquqiy normalari yordamida, uning tozaligini ta’minlash, ifloslanishdan saqlash, foydalanish rejimi (tartibi)ni talab darajasida ta’minlash hamda suv resurslari mavjud manbalarni saqlash yoki ularni yomon holatdan himoya qilish shular jumlasidandir.
Suvni muhofaza qilish O‘zbekiston Respublikasining “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi Qonunining 99-moddasiga asosan quyidagilar taqiqlanadi: О ishlab chiqarish chiqitlari, maishiy va boshqa xil chiqitlar hamda chiqindilami suv obyektlariga tashlash; О xnoylarning. yog‘ochlaming, kimyoviy va neft mahsulotlarining hamda boshqa mahsulotlarning to‘kilib-sochilishi natijasida suvni va suv obyektlarini bulg‘atish va ifloslantirish; suv havzalarining yuzi, suv havzalarini qoplab turgan yaxlar va muzliklaming yuzasi, sanoat chiqitlari, maishiy chiqindi va boshqa tashlandiq chiqitlar, shuningdek yer usti va yer osti suvlarning sifatini yomonlashtirib yuboradigan neft va kimyoviy mahsulotlar bilan bulg‘atish va ifloslantirish; suvlami o‘g‘itlar, zaharli kimyoviy moddalar va boshqa zararli moddalar bilan bulg'atish.
Ushbu qonunning 101-moddasida yer osti suvlarini muhofaza qilish tartibi ifodalangan. Shuningdek, qonunning 102-moddasiga ko'ra xo'jalik faoliyati kichik daryolarning holati va rejimiga saibiy ta’sir ko‘rsatuvchi korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, qishloq xo'jaligi kooperativlari (shirkatlari), fermer va dehqon xo'jaliklari qishloq va suv xo'jaligi,
. Umuman olganda, suv resurslarini ekologik huquqiy muhofaza qilish va ulardan foydalanishda bir qator umumiy prinsiplarga ham amal qilish lozim.
1. Suv resurslaridan oqilona foydalanish va belgilangan maqsadda samarali foydalanish;
2. Suvga nisbatary faqat davlatni egalik qilish huquqini mustahkamlash;
3. Suv va boshqa tabiiy obyektlarga zarar yetkazishning oldini olish;
4. Suv resurslaridan foydalanishda umumiy va maxsus, birgalikda va tanho, birlamchi va ikkilamchi foydalanish kabi murakkab tur va shakllari talablariga rioya qilish;
5. Suvdan foydalanishga nisbatan haq to‘lash talabiga rioya qilish;
6. Suvdan foydalanish va ekologik muhofaza qilish holati haqida axborotlardan erkin foydalanish;
7. Davlatlararo suv resurslaridan foydalanish va ekologik muhofaza qilishda mintaqaviy, davlatlararo hamda xalqaro prinsiplarga qat’iy amal qilish va boshqalar.
Suv boyliklaridan belgilangan maqsadda foydalanishni suvdan foydalanish huquqi yordamida amalga oshirish mumkin. Suvdan foydalanish huquqi deganda, davlat yoki u vakolat bergan organlar tomonidan belgilangan, ma’qullangan va o'matilgan suv resurslarini o ‘zlashtirish, ulami iqtisodiy m a’noda ekspluatatsiya qilish jarayonida kelib chiqadigan munosabatlami tartibga soluvchi huquqiy normalar yig'indisi tushuniladi.
Suvdan foydalanish huquqi yordamida suv resurslaridan foydalanish tartibi, foydalanish maqsadlari, turlari, suvni muhofaza etish shartlari, suvga nisbatan mulk huquqi, suvdan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatlari, suvdan foydalanish kafolatlari, Suvdan foydalanish huquqini himoya qilish, suvdan foydalanishni bekor qilish, suvdan foydalanish qoidalarini buzganlik uchun javobgarlik masalalari tartibga solinadi. Suvdan foydalanish huquqini turli xil ma’nolarda tushunish mumkin:
1) suvdan foydalanish huquqi suv huquqining asosiy instituti bo'libturli sohalardagi me'yoriy huquqiy hujjatlarda mustahkamlangan huquqiy normalar yig‘indisidir; 176
2) suvdan foydalanish huquqi suvdan foydalanuvchilarning huquq va majburiyatiari yig'indisidir;
3) suvdan foydalanish huquqi suvdan foydalanuvchilarning subyektiv huquq va vakolatlarini amalga oshirish mexanizmini, ularni amaliyotda qo'llash jarayonini o'zida mujassamlashtiruvchi huquqiy munosabatdir
4. Davlat suv fondi yuridik va jismoniy shaxslarga doimiy va vaqtincha foydalanishga beriladi. Muddati avvaldan belgilanmagan holda foydalanish - doimiy foydalanish deb e’tirof etiladi.
Suvdan vaqtincha foydalanish muddati: q isq a -u c h yilgacha va uzoq-yigirm a yilgacha bo‘lishi mumkin. Suv obyektlaridan vaqtincha foydalanish muddatlari suvdan foydalanuvchi manfaatdor tomonlar iltimosnomasiga binoan, shu suv obyektlarini tanho foydalanish uchun berish to‘g‘risida qaror chiqargan yoki undan maxsus foydalanish uchun ruxsatnoma bergan davlat organlari tomonidan uzaytirilishi mumkin (31-modda).
Shuningdek, “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi Qonunga 2009-yil 25-dekabrda kiritilgan o'zgartishlar asosida suvdan foydalanish bilan bir vaqtda “suv iste’moli” degan yangi huquqiy tushuncha ham kirib keldi
. Shunga ko‘ra suvdan foydalanish va iste’mol qilish huquqi subyektlari huquqiy maqomi ham bir-biridan farq qiladi. Xususan, “
Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi Qonunning 18-moddasiga ko‘ra suvdan foydalanuvchilar suv xo'jaligining foydalanuvchi tashkilotlari, suv iste’molchilari uyushmalari, kommunal-maishiy soha, gidroenergetika korxonalari, boshqa korxonalar, muassasalar, tashkilotlar,
O'zbekiston Respublikasi fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari hamda fuqaroligi bo'lmagan shaxslar bolishi mumkin. Ushbu qonunning 1 moddasiga muvofiq esa suv iste’molchilari sifatida korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, fermer va dehqon xo‘jaliklari, shuningdek
O'zbekiston Respublikasi fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari va fuqaroligi bo'lmagan shaxslar tan olinadi. Suv obyektlarini foydalanish va iste’mol qilish tartibi va shartlari ko‘p jihatdan suvdan foydalanish va iste’mol qilish turiga bog‘liq bo'ladi. Umumiy tarzda suvdan foydalanish huquqini bir necha mezonlarga ko‘ra tasniflashimiz mumkin: Bugungi kunda
O'zbekiston Respublikasi ma’muriy hududlari va xo'jalik komplekslari tarmoqlari bo'yicha suvdan foydalanish holati:
4Suv huquqi 17 sug‘orishda 90,8%, maishiy-kommunal xo‘jalikda 4,7%, energetikada, 0,5%, baliqchilikda 1,2%, sanoatda 1,6%, va boshqa maqsadlar uchun 1% ishlatilmoqda44.
2. Suv obyektidan suv olish usuliga, suvlarning va suv obyektlarining holatiga ta’sir etilishiga qarab suvdan foydalanish suvdan umumiy va maxsus foydalanishga bo‘linadi:
a) suvdan umumiy foydalanish-jism oniy shaxslar tomonidan suvlarning va suv obyektlarining holatiga ta'-sir etuvchi maxsus inshootlar va qurilmalami qo‘llamagan holda o‘z ehtiyojlarini hamda boshqa ehtiyojlami qondirish maqsadida suvdan foydalanish;
b) suvdan maxsus foydalanish - yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan suvlarning va suv obyektlarining holatiga ta’sir etuvchi maxsus inshootlar va qurilmalami qo‘llagan amalga oshiriladigan suvdan foydalanish. Suvdan umumiy va maxsus foydalanish turlari ro‘yxati 0 ‘zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo‘jaiigi vazirligi,
0 ‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi, 0 ‘zbekistoh Respublikasi Ekoiogiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, 0‘zbekiston Respublikasi Geologiya va mineral resurslar davlat qo‘mitasi, 0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Yer qa’rini geologik jihatdan o ‘rganish, sanoatda, konchilikda va kommunal-maishiy sektorda ishlarning bexatar olib borilishini nazorat qilish davlat inspeksiyasi tomonidan qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi.
3. Suv obyektlaridan foydalanuvchi subyektlar soniga qarab, tanho yoki birgalikda foydalanish farqlanadi:
a) tanho foydalaniladigan suv obyekti - qonun hujjatlarida belgilangan tartibda yuridik yoki jismoniy shaxslarga butunlay yoki qisman foydalanishga berilgan suv obyekti;
b) birgalikda foydalaniladigan suv obyekti - tanho foydalanishga berilmagan suv obyekti. Suv obyektlari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qishloq va suv xo‘jaligi, sanitariya nazorati, tabiatni muhofaza qilish, geologiya va mineral resurslar organlari bilan kelishilgan holda foydalanishga beriladi.
Suv iste’molining ham qonunga (211-modda) muvofiq muayyan turlari mavjud bo‘lib, ular suvdan foydalanish turlariga o‘xshash. Ya’ni maqsadli foydalanilishiga ko‘ra suv iste’moli a) ichimlik; b) kommunalmaishiy; d) davolash, kurort, rekreatsiya; e) baliqchilik xo‘jaligi; 0 sanoat va energetika; g) qishloq xo'jaligi suv iste’moliga va boshqa' turlarga bo‘linadi.
Toshkent. Chinor ENK., 2013 - B .98. 178 Suv obyektidan olinadigan suvning miqdoriga qarab suv iste’moli umumiy va maxsus suv iste’moliga bo‘linadi:
a)jismoniy sh^xslar tomonidan suvlarning va suv obyektlarining holatiga ta’sir etuvchi maxsus inshootlar va qurilmalarni qo‘llamagan holda o ‘z shaxsiy ichimlik, maishiy. rekreatsiya, davolash ehtiyojlari, hayvonlami sug‘orish va boshqa ehtiyojlami qondirish maqsadidagi suv iste’moli umumiy suv iste’molidir; b) yuridik va jismoniy shaxs lar tomonidan suvlarning va suv obyektlarining holatiga ta’sir etuvchi maxsus inshootlar va qurilmalarni qo‘llagan holda amalga oshiriladigan suv iste’moli maxsus suv iste’molidir
. Maxsus suv iste’moliga ayrim hollarda maxsus inshootlar va qurilmalarni qo‘llamagan holda. ammo suvlarning va suv obyektlarining holatiga ta’sir etadigan suv iste’moli ham kiritilishi mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek, suv obyektlarini foydalanishga yoki iste’mol qilishga berish tartibi va shartlari ko‘p jihatdan foydalanish yoki iste’mol qilish turiga bog‘liq bo‘ladi.
Shunga asosan suvdan foydalanish yoki iste’mol qilish undan tanho, umumiy yoki maxsus foydalanishga ko‘ra boshqacha tartib va shartlar asosida amalga oshiriladi. Suvdan foydalanish va iste’mol qilish huquqi mazmunini aniqlashda suv qonunchiligi muhim ahamiyat kasb etadi. Xususan, suvdan foydalanuvchilaming huquqlari “
Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi qonunning 32-321 -moddalarida, 35-moddasida esa suvdan foydalanuvchilar majburiyatlari suv iste’molchilarining majburiyatlari esa qonunning 35‘-moddasida batafsil ko‘rsatilgan