Urganch davlat unversiteti

Termitlar (Isoptera) mayda yoki o ‘rta oichamli, odatda yorugiikdan o ‘zini olib qochadigan va erda, yog‘och-taxta yoki kartonsimon materiallardan uya qurib, oila hosil qilib yashovchi hasharotlardir. Boshqa jamoa hosil qilib yashovchi hasharotlar singari, uyadagi jamoa to‘dasi bir xil emas. Ammo jamoa hosil qilib yashovchi pardasimonqanotlilar polimorfizmidan, termitlar chala o ‘zgarish hisobiga rivojlanadilar va nafaqat toiiq rivojlangan imagolik shaklida, balki jinsiy voyaga etmagan individlari ham faollik ko‘rsatadilar. Shuning uchun ham termitlarning tabaqalari chumoli tabaqalariga nisbatan turli-tuman va keskin ifodalangan boiib, rivojlanish jarayonida barcha termitlar bir qancha stadiya va tabaqalami o ‘tab, ularning^har biri 1 yoki bir necha yoshga kiradilar. Natijada har bir zot o‘ziga xos ixtisoslashgan morfologik qiyofa va funksional xususiyatlarni mujassamlashtiradilar.
Materiallar, buyumlar va inshootlarni hasharotlar zararidan himoya qilishga qaratilgan tadbirlar kompleksi o‘simlik, hayvon va insonni himoya qilishga qaratilgan tizimlardan farq qiladi. Agarda qishloq xo‘jaIik ekinlarini himoya qilishdan asosiy maqsad zararkunanda populyatsiyasining miqdorini kamaytirish (asosan kimyoviy usul bilan) va uning zararini iqtisodiy zararlash bo‘sag‘asidan past darajadagi tadbirlarning uyg‘unlashtirilgan tizimi yordamida tutib turish boisa, iqtisodiy hisoblashlar texnikasida biologik ta’sirlardan tug‘ridan tug‘ri yuqotishlar etarli boim ay qoladi, negaki bilvosita yo‘qotishlar shubhasiz ko‘p boiishi mumkin. P o iat quyish zavodlarida kuchlanuvchi elektr kabellarning zararlanishi, aerodromlardagi lokatorlarning ishdan chiqishi, tez harakatlanadigan temir yoilaridagi avtoblokirovka holatlari tasvirlangan boiib, ular yirik halokatlarga va hattoki insonlarning o iim ig a olib keladi. Tropik iqlim sharioitida bir necha bor samolyotlar va boshqa texnikaning zamburugiar va termitlarning zarari natijasida ishdan chiqishi kuzatilgan. Arxitektura yodgorliklari va san’at asarlarining biozararlanishini qayta tiklashning imkoni boimaydi. Zarur himoya choralarini ko‘rish biologik zararlanish ehtimoli kam boigan taqdirda ham amalga oshiriladi, mabodo xavfsizlik insonlar hayoti bilan b o g iiq b o isa uning ahamiyati yanada ortadi. Biologik zararlanishdan himoya qilish tadbirlar tizimida ham o ‘ziga xos xususiyatlar mavjud boiib, ulardan eng asosiysi himoya vositalarini lokal (mahalliy) qoilash hisoblanib, uning natijasida himoyalanadigan obyekt satlii diskret taqsimlanishi va himoya tadbirlarni qoilaganda ehtimoli boigan zararkunandalaming tabiiy populyasiyalariga sezilarli ta’sir qilmasligi kerak. 143 Hasharotlar tomonidan ozuqa materiallarining zararlanishida sun’iy himoya qo‘llanilmagan boisa, bu qonuniy va determinirlangan jarayon hisoblanib, zaruriy ekologik sharoitlarda va hasharotning material bilan aloqasi muqarar ravishda materialning kuchli zararlanishi yoki to‘liq emirilishi bilan tugaydi, chunki u hasharotlami tabiiy sharoitdagi hayvonot va o ‘simliklar mahsulotlarini umumiy destruksiyalash jarayonida o‘tadigan hasharotlaming faolligini aks ettiradi.


Xulosa
Hasharotlar ko‘pchilik turlarining oziqa moddalarga bo‘lgan talabi, ularning ichagidagi yoki xujayra ichi mikroorganizmlari hisobiga to‘ldirilishi, simbiontitsidlarga samarali ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Masalan, kapril va ayrim boshqa tarmoqlangan monokarbon kislotalar ichak simbiontlarini qirib tashlab termitlarga ta’sir etadi. Ammo bu usul amaliyotda keng ko‘llash darajasiga etganicha yo‘q. Ozuqa materiallarini konstruksion himoya qilish keng va samarali qoilaniladi. U materialni hasharotlardan izolyatsiya qilishga yo‘naltirilgan bo‘lib, zararkunanda siqilib kira olmaydigan maxsus binolarni barpo etishdan, buyumlarni zararlanmaydigan qoplamalar bilan himoyalashgacha b oigan turli har qanday shakllarni o‘z ichiga oladi. Yuqorida sanab o‘tilgan tadbirlar shuni ko‘rsatadiki oziqa materiallari pishiqligini oshirishning ko‘p usullari mavjud. Materiallar pishiqligiga bilvosita ta’sir qilib samarasi kam boim agan tashqi muhit sharoitlari, jumladan, harorat va namlik muvoffaqiyatli qoilaniladi. Bunda, hammadan ko‘ra, harorat va namlikni zararkunanda rivojlanish bo‘sag‘asidan past darajada ushlab turish material va buyumlarni to iiq saqlanishini ta’minlaydi. Amaliyotda, o‘simliklarni himoya qilish kabi, sanab o ‘tilgan usullar odatda o ‘z o ‘zidan emas balki, himoyalanadigan obyektlarga qarab profilaktik tadbirlarning kompleks tizimi sifatida olib boriladi. Bunday tizimlar maxsus loyihalashtirish va bino qurilishini (masalan, termitga qarshi qurilish), gerbariylar, muzeylar, omborlar uchun kompleks profilaktik tadbirlar tizimini olib borish va nihoyat zararkunandalar paydo b o isa ularni to iiq yo‘q qilish maqsadida - odatda, ayrim predmetlarni yoki butun binoni fumigatsiya qilish orqali amalga oshiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Актуальные вопросы биоповреждений / Под ред. Б.В.Бочарова. М., 1983.236 с.
2. Биоповреждения. Учеб. пособие /Под ред. В.Д.Ильичева.-М.: «Высш.шк.», 1987. 352 с.
3. Защита материалов и технических устройств от птиц / Под ред. В.Д.Ильичева. М., 1984. 239 с.
4. Ильичев В. Д. Управление поведением птиц. М., 1984. 303 с.
5. Ильичев В. Д., Бочаров Б. В., Горленко М. В. Экологические основы защиты от биоповреждений. М., 1985. 261 с.
6. Курс низщих растений. М., 1981. 519 с.