Urganch innavatsion universiteti

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

URGANCH INNAVATSION UNIVERSITETI


Tarix 22/11-guruh talabasi
Rustamova Marjona
Arxeologiya etnalogiya fanidan

MUSTAQIL ISHI

Mavzu: Mezolit davri bosqichlari.


Qabul qildi: ________________________________

Topshirdi: ________________________________

Urganch-2023

Reja:

1. 
   Kirish.
   

2. 
   Asosiy qism:
   

1. 
   Mezolit davri.
   
2. 
   Mezolit davridagi hayot.
   
3. 
   Mezolit davri bosqichlari.
   

3. 
   Adabiyotlar.
   

Mezolit (mezo... va lithos - tosh) - oʻrta tosh davri; paleolitdan neolitga oʻtish davri (miloddan avvalgi 12-7 ming yillik).

Geologik pleyspgotsendan hozirgi golosenga oʻtish davri. Mezolitda hayvonot dunyosi, landshaftlar muzlik davridan xalos boʻlib hozirgi tabiiy sharoitga moslashgan. Muzlik davriga moslashgan yirik hayvonlar (mamontlar) yoʻq boʻlib, yangilari paydo boʻlgan. Inson hayotida katta oʻzgarishlar sodir etilgan. Mezolitda oʻq-yoyning kashf etilishi bilan yakka oila boʻlib yashash imkoniyati tugʻilgan. Tosh, suyak, yogʻochdan mikrolit qurollar (pichoq, qirgʻich, bolta) kashf qilingan. Bu qurollar yordamida odamlar yakka holda ov qilish imkoniga ega boʻlishgan. Shu tariqa jamoa boʻlib yashashga barham berilgan. Mezolit davri odamlari ovchilik, baliqchilik, terimchilik bilan shugʻullanganlar.
Oʻzbekiston hududida mezolit davriga oid eng qadimgi yodgorlik Qoʻshilish boʻlib, u miloddan avvalgi 10 ming yillik bilan davrlanadi. Undan mikrolit qurollar, paykon va uchburchak shakldagi qurollar, qoʻlga oʻrgatilgan tur (buqa yoki sigir) suyagi topilgan. Bu esa Mezolit davri boshida Oʻzbekiston hududida odamlar chorvachilikdan xabardor boʻlganliklaridan dalolat beradi. Respublikamizda Mezolitga oid koʻplab yodgorliklardan Fargʻona vodiysining Soʻx tumanidagi Obishir I va Obishir V manzilgohlari (qarang Obishir madaniyati), Surxondaryoning Boysun tumanidagi Machay gʻori kabilarni koʻrsatish mumkin.Mezolit davrida iqlimning o‘zgarishi bilan hayvonot dunyosi ham o‘zgaradi. Paleolit davridagi yirik hayvonlar yo‘qolib, ular o'rniga tez chopar va mayda hayvonlar: arxar, muflon, tog‘ echkisi, bug‘u, jayron, qulon, quyon, arslon, yoʼlbars, bars, qoplon va boshqa hayvonlar paydo boʼldi. Ularni ilgaridagidek ovlash ibtidoiy odam uchun murakkablik tug‘dirdi. Natijada o‘q-yoy ixtiro qilindi. Bu mezolit davrining eng katta yutug‘i edi. O‘q yoyning kashf etilishi xo‘jalikda ovning ahamiyatini oshirdi. Endi ibtidoiy ovchilar uzoqdan turib o‘z o'ljasini nishonga olish imkoniyatiga ega boʼldilar va oziq-ovqatga boʼlgan talabni qondira oldilar. Oʻsimliklar dunyosida ham issiqtalab o‘simliklar salmog‘i oshdi. Daryolarning sersuv bo‘lishi baliqchilikning vujudga kelishiga va dastlabki qayiqlarning paydo boʼlishiga olib keldi. Bu esa ibtidoiy odamning turmush tarzini o‘zgartirdi. Ibtidoiy ovchilar hayvonlar (asosan bug‘ular) izidan yurib, yangi-yangi yerlarni o‘zlashtirib bordilar. Shu sababli, mezolit davri odamlari keng hududlarga tarqalganlar. Mezolit davrida Oʻrta Osiyoning deyarli barcha hududlari yashash uchun qulay boʼlgan. Amudaryo bilan Sirdaryo oraliqlarida mezolit davriga oid yodgorliklar ko‘p uchraydi. Bu davr jamoasida diniy tasavvurlar maʼlum bir shaklga kirdi. Bu haqda mezolit davri mozorlari, qoyatosh rasmlari darak beradi. Oʻrta Osiyodagi mezolit davri yodgorliklaridan 3tasida - Qayla, Tutqaul, Machay makonlarida mozorlar topilgan. Ular mezolit davrining so‘ngi bosqichiga taalluqli. Qayla g'orida 2 ta mozor o‘rganilgan. Skeletlar chalqanchasiga yotqizilib. oyoqlari biroz bukilgan, ustiga oxra sepilgan. Yonlarida dengiz chig‘anoqlaridan yasalgan taqinchoqlar topilgan. Bosh suyagi ustiga ham mayda tosh munchoqlar tizib chiqilgan. Boshqa mozorlarda ham shu holat kuzatilgan. Bularning barchasi narigi dunyoga ishonishni bildiradi, Jahon arxeologiyasida mezolit davri 2 bosqichga: Azil va Tardenuazga boʼlinadi. (3-jadva!) Ular Fransiyadan topilgan makonlar nomlari bilan atalgan. Azil davri tosh qurollarining asosiy xususiyatlaridan biri - mikrolit qurollarning yasalishidir (yunoncha mikros-kichik). Ular asosan o‘q uchi vazifasini bajargan. Ularning ko‘pchiligi tol bargiga o‘xshash boʼlgan.
Bu davr jamoasida diniy tasavvurlar ma'lum bir shakiga kirdi. Bu hagda mezolit davri mozorlari, qoyatosh rasmlari darak beradi. O'rta odagi mezolit davri yodgorliklaridan 3tasida- Qayla, Tutkaul, Machay makonlarida mozorlar topilgan. Ular mezolit davrining song bosqichiga taallugli. Qayla g'orida 2 mozor o'rganilgan. Skeletlar chalganchasiga yotqizilib, oyoglari biroz bukilgan, ustiga oxra sepilgan. Yonlarida dengiz chig'anoglaridan yasalgan taginchoglar topilgan. Bosh suyagi ustiga ham mayda tosh munchoglar tizib chigilgan. Boshaa mozorlarda ham shu holat kuzatilgan. Bulami barchasi narigi dunyoga honishni bildirad. Jahon arxeologiyasida mezolit davri 2 bosaichga: Azil va Tardenuazga bo'linadi. (3-jadval) Ular Frantsiyadan topilgan makonlar nomlari bilan atalgan. Azil davri tosh qurollarining asosiy xususiyatiaridan biri -mikrolit qurollarning yasalishidir (yunoncha mikros—kichik). Ular asosan o'q uchi vazifasini bajargan. Ularning ko'pct tol bargiga oxshash bolgan. Tardenauz makonlarida mikrolit qurollar juda kop uchraydi. Ular juda mayda bolib, bazilari 1sm ga yetar yetmas bolgan, 2 sm llari esa kam uchraydi. Mikrolitar turii xil geometrik shakida bo'lgan (uchburchak, trapetsiya, romb). Ulaming ishlatilishi hagida 2 xil fike mavjud: « tayoq uchidagi yoriqga tigilgan va kamon o'qi « suyak yoki yog'och qurolllarga tagab o'tkir tig” hosil Orta Osiyo mezoliti industriyasini o'rganish orgali olimlar ulardagi rivojlanish jihatlarini anialadilar. Shu asosda ulami ilk, o'rta va so'nggi bosaichga bo'ldilar. Tk mezolit bosaichi yodgoriiklarida mikrolit texnikasi endigina paydo bolgan. Bunday yodgorliklarda geometrik shakidagi (segment, trapetsiya, uchburchaksimon) tosh buyumlar kam uchraydi. Mikroparagalar kam. Bu davr yodgorlikiarida so'ngai pale airgichchalar, o'zaklar, paragalar kop targalgan.
12 ming yil oldin hozirgi Iroq xududida qo'lga o'rgatilgan it qoldialari topilgan. Yovvoyi qo'y va echkilari insonlar asta sekinlik bilan qo'lga o'rgatila boshlangan. Ular ov jarayonida hayvonlarning bolalarini olib kelib parvarish gilganlar va ular voyaga yetib, ko'paya boshlagan O'rta mezolit bosichida geometrik shakidagi mikrolit qurollarning yirik va galinrog turii tiplari paydo bo'ladi. Qirglichchalaning har xil shakldagilari vujudga keladi. Bunday qurollar ko'pincha tosh siniglarining girra tomonlariga va paragalarning chair tomonlariga tig" jarish usuli bilan yasalgan, ularning hajmlari ancha kichiklashti takomillashtirilgan. O'zaklardan pichogsimon uchirma ajratib olish texnikasi vujudga keladi. O'rta mezolit davri yodgorlikiarining yana bir xususiyati qayrogtoshlardan yasalgan qurol va girgichlarning borligidir. So'nggi mezolit davrida mehnat qurollarining ko'pchilik turlari maydalashgan. Qalamsimon mitti o'zaklar soni ko'paygan. Tosh bi paydo bolgan. Tkkala uchii tomonlari yo'nilgan shakidagi paragalar va mikroparagalar soni ko'payadi. Bu davr yodgorliklarida qurollarni yasash texnikasi murakkablasha boradi.

Bu bosaichlarga oid yodgorliklar quyidagi guruhlarga ajratilgan:
1. Ilk mezolit bosaichi miloddan avvalgi XI—X ming vyilliklami oz
ichiga oladi. Ko'shilish madaniyatida o'z aksini topgan.
2. O'rta mezolit bosaichi miloddan avvalgi IX—VIII ming villiklar
bo'lib, Obishir madaniyatida o'z aksini topgan.
3. So'nggi mezolit bosaichi miloddan avvalgi VII-VI ming villikiar
bollib, Machay madaniyatida oz aksini topgan.

O'zbekistondagi mezolit davri yodgoriiklarida prizma, konus, pona shakllaridagi nukleuslar topilgan. Tosh paragalari bir tomonlama kertma tarzda o'tkirlangan. Qirgich qurollari tosh uchrindilardan va parchalaridan ishlangan. ‘Shuningdek, tog'li hududlarda nukleuslar qayrogtoshlardan bo'lgan. Toshkentning garbida gadimgi Bo'zsuv anhorining chap sohilidan topilgan. U yerdan nukleuslar, mayda paragachalar, dirgichlar va hech bir makonda uchramaydigan uchburchak shaklidagi qurollar topilgan. Qo'shilishning madaniy qatlamidan topilgan mazkur qurollar so'ngi tosh davri qurollariga nisbatan o'zining ancha ixchamli Bu yerdan topilgan nukleuslar va airgichlar Farg’onadagi Obishir 1, Y, Achchiko'l va Machaydan topilgan nukleuslar va girgichlarga o'xshab ketadi. Lekin Qo'shilishdagi qurollar ancha qadimiy ancaik xususiyatga egadir. Qo'shilishdan topilgan qurollarda o'ziga xoslik ham bor, ya bu yerda geometrik shakida yasalgan qurollar uchramaydi. Shuningdek, Qo'shilishda boshqa makonlarda bo'lgan pichogsimon paragalar topilgan emas. Qo'shilish qurollarining ba’zilari Yaqin va O'rta Sharqdagi Shanidavr, Paligavr, Gari-Kamarbanddan topilgan qurollarga o'xshab ketadi. Ayrtom yodgorligi janubiy O'zbekistondagi mezolit davri yodgorliklaridan biri hisoblanadi. U Termizdan 18 km sharqda, Amudaryoning o'ng sohilida joylashgan ko'p gatlamli yodgorlikdir. Bu yerdan mezolit davriga oid tosh qurollar, nukleuslar, pichogsimon paraqalar, uchrindilar, irgichlar, teshgichlar, tosh parmalagichlar, o'q va nayza uchlari topilgan. Ular Obishir, Tutqovul, yodgorliklaridan topilgan tosh qurollariga o'xshab ketadi. Obishir g’or-makoni Farg'ona vodiysining janubidagi Qatron tog'idan topilgan Obishir I va Obishir VV g’or-makonlari miloddan awvalgi IX-YIII ming yilliklarga oiddir. Obishir 1 g’or-makoni Haydarkon shaharchasidan 4-5 km sharqda joylashgan. U yerning madaniy gatlamlaridan mikrolitlar, bigizlar, girg’ichlar, pichog qadamalari, nukleuslar topilgan. Ular boshqa joylardan topilgan mezolit davri qurollariga o'xshaydi.Obishir V g’or- makoni esa Obishir 1 dan 200 metrcha g'arbda joylashgan. U yerda 3 ta madaniy qatlam aniglangan. U yerdan topilgan mehnat qurollarining ishlanish texnikasi Obishir 1 ga o'xshaydi. U yerning quyi madaniy qatlamlaridan og-gora va kul rang chagmogtoshdan yasalgan mikrolitlar- paragalar, pichog gadamalari, girg'ichlar, keskichlar, teshgichlar, o'rog- randalar va turli shakldagi nukleuslar topilgan. Shuningdek bu yerdan yovvoyi hayvonlarning parchalangan va sindirilgan suyaklari ham topilgan. Markaziy Farg‘onadan bu davriga oid 100ga yagin joydan makonlar topilgan. Ulardan Ittak qal‘a, Sho'rko'l, Achchiko'l, Yangiqadam, Bekobod, Zambor, Bosqumlar diqqatga sazovordir. U yerlardan har xil shakida retushlangan va retushlanmagan nukleuslar, girg'ichlar, paraqalar, mayda geometrik qurollar topilgan. Bu yerda ko'proq mayda nukleuslar uchrab, irik nukleuslar deyarli uchramaydi. Bu yerdan topilgan mehnat qurollari gora, yashil, jigarrang chagmogtosh, slanets va boshga toshlardan yasalgan. Bu yodgorliklar ochig joydagi makonlar bo'lib, madaniy gatlamlar yo'q. Tadaiqotchilar fikricha, Markaziy Farg‘onadagi ilk va so'nggi mezolit davri makonlar o'sha vagtning o'zidayoq tashlab ketilgach, buzila boshlagan. Hozirda bu joylar keng qum barxanlari ostida qolgan. Lekin mezolit va neolit davrlarida bu yerlarda ko'llar bo'lgan. Tbtidoiy odamlar shu ko'l sohillarda yashaganlar. Termachilik, ovchilik, baligchilik bilan shug'ullanganlar. Machay g’or makoni Mezolitning so'nggi bosgichiga oid yodgorlik bo'lib, u Hisor tizmasining Ketmonchopti tog'ining janubidan Machay daryosining o'ng sohilidan topilgan. Gor-makon ko'p qatlamli bo'lib, u yerdan ko'p migdorda tosh qurollari va oz migdorda suyakdan yasalgan mehnat qurollar ham topilgan. Suyak qurollar 15 nusxada bo'lib, ular bigiz, igna, so'zan va boshqalardir. Tosh qurollardan har xil shakidagi nukleuslar, retushlangan va retushlanmagan paraqa va paragachalar, tosh pichoglar, arrasimon qurollar, keskich, ushatgich toshlar, nayza va o'q uchlari, trapetsiyalar, sigmentlar va boshaa xil qurollar ~topilgan. Machay g'oridan topilgan qurollarning ishlanish texnikasi, katta kichikligi Machay g'orining madaniy qatlamlaridan antropologik materiallar ~ odam bosh suyaklari, tishi, jag'i va boshqa a'zolarining suyak goldiglari topilgan. Tadgigotlar natijasida kalla suyaklarining biri ayol kishiga, biri erkak kishiga va uchinchisi yosh bolaga mansub ekanligi aniglandi. Antropologik materiallarni chuqur o'rganish asosida, ular yevropoid irgiga mansub deb topildi. Bu materiallar O'zbekistonning eng qadimgi aholisini, uning tashai giyofalarini aniglashda muhim manba bo'lib xizmat ailadi.
Uzoq vaqt davomida mezolit faqat boshqa ikki bosqich o'rtasidagi o'tish davri sifatida qaraldi. Ushbu mulohaza 20-asrning boshlarida, tadqiqotchilar turli davrlar o'rtasida aniq madaniy uzluksizlik mavjudligini aniqlagandan so'ng o'zgarishni boshladi.
Bu mezolitni ifodalash uchun yangi atama yaratilgan: epipaleolit ​​(paleolitdan yuqorida). Biroq, bu atama olimlar o'rtasida notekis qabul qilindi, bugungi kunda ham davom etmoqda.
Muzlik davrining tugashi paleolitning ob-havosiga nisbatan issiqroq iqlimni shakllantirdi. Flora va fauna dunyosi ham bir oz hozirgi hayvonot va o`simliklar dunyosiga yaqinlashdi. Mezolit termini yunoncha «mezos» - o`rta va «litos» - tosh degan so`zlardan kelib chiqqan. Mezolit davri XIX asrning oxirlarida fanga ma`lum bo`ldi. Mazkur davrga mansub bo`lgan dastlabki yodgorlik 1887 yilda frantsuz arxeologi D. P`et tomonidan Maz.d. Azil g`oridan topilgan va o`rganilgan. Mezolit davrining xususiyati, chegarasi va atalishi haqida arxeologlar orasida hozirgacha qizg`in baxslar mavjud. Bir guruh olimlar bu davrga qadimgi tosh asrining alohida bosqichi sifatida qarasalar, boshqalari tosh asridan so`nggi bosqichi deb biladilar. Ammo keyingi tadqiqotlar tosh qurollar shakli, qo`llanilishi va ishlash texnikasidagi o`zgarishlar va yangi xususiyatlarni aniqlashi natijasida tosh davrining o`rta bosqichi ekanligi e`tirof etildi. Mezolit davrining quyi va yuqori chegarasini belgilashda ham turli fikr va mulohazalar mavjud. Ko`pgina olimlar mezolit davrining chegarasini aniqlashda geografik muhitga suyansa, boshqalari toshni ishlash texnikasiga asoslanadilar. Uchinchi guruh olimlar esa bu masalada ho`jalik mashg`ulotlarini birinchi o`ringa qo`yadilar. Mezolit davri tabiiy sharoiti muzlikning erishi bilan o`zgardi. Muzlikning shimolga chekinishi natijasida ko`plab ko`llar, o`simliklar o`sishi uchun yaroqli erlar, botqoqliklar ko`paydi. Dastlabki bosqichda ya`ni 10 000-8500 yillar davomida iqlim subtropik bo`lib, paleolitga ancha yaqin edi. Keyinchalik miloddan avvalgi 8500-5000 yillar davomida issiq va quruq iqlim shakllana boshladi. Janubda iqlim yaxshilanib, bu paytda ko`plab shoxli hayvonlar va yashil o`simliklar tarqaldi. Evropa hududida esa keng bargli yashil o`rmonlar bilan qoplandi. Bu davrda Boltiq dengizi va Shimoliy Evropa ko`llari hozirgi qiyofaga keladi. Muzlik siljishi (Muzlik yiliga taxminan 160 metr siljigan.) bilan odamlar ham shimol tomon harakat qiladi.
Evrosiyo hududlarida mezolit davrining sanasi nisbiy (makonlar stratigrafiyasi-madaniy qatlam) va mutlaq davrlashtirish asosida mil. avv. XII-VII/VI ming yilliklar doirasida belgilangan. Bu sana bevosita Old Osiyo, xususan, Markaziy Osiyo hududilari uchun mos keladi. Er yuzining boshqa hududlarida, xususan, Evrosiyoning shimoliy hududlari va ayrim janubiy mintaqalarida mezolit davri an’analari mil.avv. V/IV ming yilliklarga qadar ham davom etgan.
Bir qancha mamlakltlarning azil va tardenuaz qatlamlarida it suyaklari topilgan. Mezolit davrida yashagan odamlar it go’shtini yeganliklarini aniq tasdiqlovchi dalillar bor. Jumladan Qrim g’orlarida ham GOLOTSEN (yun. holos — hammasi va kainos — yangi) — Vyurm muzligidan keyin, bundan 10—16 ming yil oldin boshlanib hozirgacha davom etayotgan davr. Yerning geologik tarixidagi antropogen (toʻrtlamchi) davrning hozirgacha tugallanmagan oxirgi qismi va shunga mos yotqiziqlar. Golotsen boshlanishi Yevropa materigining shimolida oxirgi muzlanishning tugashiga, paleolit va mezolit orasidagi chegaraga toʻgʻri keladi. Golotsenda turli iqlim bosqichlari birin-ketin almashinib turgan. Yerda iklimning eng yuqori darajasi 7500 — 5000-yil avval boʻlganligi aniqlangan. Golotsenda quruqlik va dengizlar hoz. koʻrinishiga ega boʻlgan. Golotsenning 2/3 qismi tarixiy davrga toʻgʻri keladi.
El Kaynozoy Deb nomlanuvchi ikki davrga bo'lingan davr Pleystotsen y Golotsen. Golotsen - bu bizning sayyoramiz hozirgi davrdan beri ma'lum bo'lgan so'nggi davr. Taxminan 12.000 yil oldin, miloddan avvalgi 10.000 yil oldin boshlangan va biz bugun ham Golosendamiz. Bu davr insoniyat paydo bo'lganidan beri ham rivojlanishning aksariyat qismini qamrab oladi .
Ekvatorga eng yaqin tropik mintaqalari - bu o'simliklarning ko'pligi va juda ko'p biologik xilma-xilligi bo'lgan nam o'rmonlarning eng ko'p miqdori. Qutblarga eng yaqin joylarda vegetatsiya tubdan o'zgaradi. Bargli o'simliklar va o'rmonning namligi past haroratga moslashgan boshqa daraxt turlariga yo'l beradi.
Muzlik davridan keyin bir martagina iqlim o‘zgarishi sodir bo‘lgan. Bu davrda iqlim anchayin isiydi va bu isish 2 ming yil davom etgan (7-5 ming yillar muqaddam). O‘rta Osiyoning janubi pliotsen davrida nisbatan ko‘proq arid bo‘lgan, biroq taxminan 10300 yillar muqaddam yog‘ingarchilikning ko‘payishi sababli namlik fazasi boshlanadi. Ammo, 3800 yillar burun yana quruq davr boshlanib, bu iqlim sharoiti kichik o‘zgarishlar bilan hozirgi kungacha davom etib kelmoqda.
Shu vaqt ichida erishi yoki muzliklar tufayli dengiz sathida o'sish kuzatildi. Bugungi kunda suv ostida qolgan ko'plab erlar dastlab ba'zi mintaqalar o'rtasida ko'prik bo'lgan. Shu ma'noda aytish mumkinki, eritish asta-sekinlik bilan amalga oshirilgandan keyin emas, balki davrlar bo'lgan muzdan tushish dengiz sathining keskin ko'tarilishiga olib keladigan ma'lum cho'qqilarga yetdi.
Ushbu ma'lumotlarni hisobga olgan holda, Golosen boshlanganidan beri dengiz sathi jami 35 metrga ko'tarilgan degan xulosaga kelish mumkin. Xavotirga soladigan fakt shundaki, so'nggi 25 yil ichida dengiz sathi yiliga taxminan 3 mm tezlikda yana oshdi va bu normal darajaga nisbatan bir muncha tezlashdi. Bu global haroratning oshishiga olib keladigan va issiqlikni saqlab turishga qodir bo'lgan ba'zi gazlarning ta'siridan kelib chiqadigan issiqxona ta'sirining ko'payishi bilan bog'liq.

Adabiyotlar:

1. 
   П.Н.Гaлaнзa. История государство и право зарубежных стран. M.1998.
   
2. 
   Независимость и история: новые подходы к изучению историю Узбекистана.-Т.: 1997
   
3. 
   Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Е.В. Северная БактрияТотаристан.-Т.: 1990.
   
4. 
   Ртвеладзе Е.В. Древние и раннесредневековые монеты историки-культурных областей Узбекистана. -Т.: 2002.
   
5. 
   Egamberdieva N.A. Arxeologiya. (0 ‘zbekiston arxeologiyasi asosida). Metodik qo'llanma. -Т.: 2008.