Ушбу ы=ув =ылланма в 5140900 касб таълим (бинолар ва иншоотлар =урилиши) йыналиши быйича билим олаётган талабалар, 3-йиллик ма

YER ISHLARI UCHUN MASHINALAR 
Reja: 
1. Er ishlarini bajaruvchi mashinalar xaqida umumiy ma’lumotlar
2. Mashinalarning er qazuvchi qismlari va ularning grunt bilan o’zaro ta’siri
3. Gruntlarni zichlovchi mashinalar 
4. Quduq qazuvchi mashinalar va jixozlar 
5. Ekskavatorlar 
Tayanch so’z iboralar 
Qazish, tekislash, cho’michlar,ekskavator, bir cho’michli ekskavatorlar, to’g’ri cho’michli 
ekskavator, gidromonitorlar, qazuvchi-kran mashinalar, zichlash g’ildiragi, silliq yuzali 
zichlovchi g’o’lachalar, tirsakli zichlash moslamasi, titratuvchi g’ildirakli zichlash 
mashinalari 
4. 1. Yer ishlarini bajaruvchi mashinalar xaqida umumiy 
ma’lumotlar. 
Er ishlari muxandislik inshootlari qurilishining asosiy qismi bo’lib xisoblanadi. qurilishda 
bajariladigan yer ishlariga: yer va xandaklarni suv inshootlari kanallarini qazish, yerni tekislash va 
to’siq dambalarni xosil qilishda, turli xildagi yer osti inshootlarida yogox usuldagi o’tish joylari 
shaxta va tunnel ishlarini bajarishda, temir yo’l va avtomobil yo’llari ostidan o’tuvchi quvurlar 
uchun zovurlarsiz teshik ostida, gorizontal, tik yo’nalgan va qiya xoldagi quduqlarni xosil 
qilishda, ustun qoziqlarni zich tuproq qatlamlariga o’rnatishda, portlovchi moddalarni ko’mishda, 
tuproqlarni yumshatish va zichlashda, muzlagan yerlarni kesish va tashishda mexanizmlar 
yordamida bajariladigan barcha ishlar kiradi. Yer inshootlarini bajarilish tavsifiga, ketma-ketligiga 
tarkibiy jarayonlariga qarab: qazish va tekislash ishlariga bo’lish mumkin. 
Qazish - maqsadga yo’naltirilgan joydagi ortiqcha tuproqni ma’lum bir oraliq masofaga 
chiqarib tashlash. 
Tekislash - qazilgan, to’plangan yoki ortiqcha tuproqni ma’lum bir kerakli joylarga to’plash 
yoki uni yoyish tushuniladi. 

---

103 
Tekislash katta xajmdagi massiv gruntlarni yumshatish natijasida amalga oshiriladi. qazishda 
xosil bo’lgan grunt maydonning bir chetiga to’kilma xolida jamlanadi. Agar yer ishlari qazish va 
tekislash ishlari bilan birgalikda bajarilsa, u xolda (misol uchun yo’l qurilishida) «to’kilma» tuproq, 
tekislash ishlari uchun xam ishlatiladi. Yerlarni tekislash ishlari gruntni qavatma-qavat zichlash 
ishlari bilan birgalikda olib boriladi, umuman xar ikkisi xam maydonlarni qurilish inshootlariga 
tayyorlash ya’ni tekislash ishlariga kiradi. Maydonlarni tekislash planirovka ishlarida grunt o’nqirlari 
olinadi, chuqurliklari tekislanadi. Bunday jarayonlar ko’proq karьerlarda (qum, tosh va x.k.) qurilish 
materiallarini ochiq usulda qazib olishda bajariladi. 
Qazish ishlaridagi (qazilma) chuqur joy, qazib olingan tuproqni to’plangan joy (to’kilma)lari, 
muxandislik inshootlari xisoblanmaydi. Balki maydonni planirovkasi (sozlab tekislash), qazilgan 
joyni tubini tekislash, mashina va mexanizmlarni xarakati uchun qulaylik yaratish madsadida, 
poydevorlarni erkin xolda o’rnatilishi uchun zamin yaratishdan iboratdir. Katta xajmdagi massiv 
gruntlarni kesib-qirqib olish asosiy jarayon xisoblanadi. qurilishda bajariladigan yer ishlarining 
deyarli barchasi (umumiy yer ishlari xajmining 85%) mexanik usulda ta’sir etilib, qirqiladi va 
yumshatiladi. qattiq tog’ jinsi gruntlari portlatish natijasida bajariladi. 
Qazish ishlarining 12% yaqini yuqori bosim ostida ta’sir etuvchi suv oqimi bilan mexanik 
usulda bajariladi. 
Bunday jarayonlarda asosan katta xajmdan massiv gruntlarga ishlov beriladi. 
Sarflangan energiya miqdori o’rtacha 0,15…2,0 kVt

s

m
3
atrofida bo’ladi. 
SHu usullarda ish bajaruvchi mashinalarning ishchi qismlari asosan qattiq gruntlarni 
oldindan bo’lakchalarga bo’lib, yumshatish uchun mo’ljallangan bo’ladi. Boshqa xollarda 
mashinaning ishchi qismlari surish, to’plash, tekislash uchun «to’kilma», «olinma», «qazilma» 
ishlariga va yuklash-tushirish jarayonlariga moslashtirilgan bo’ladi. Grunt to’plangan joy 
mashinaning ishchi qismlari yoki mashinaning to’la xarakati bilan amalga oshiriladi. Yer 
qazuvchi uzluksiz ishlovchi transport tasmalari yordamida bajariladi. Gidromexanik usulda esa 
xosil bo’lgan grunt (loyqa) ma’lum bir joydan olib tashdanadi. Portlatish usulida, grunt kuchli 
portlatish gazi yordamida chetki qismlarga uloqtirib tashlanadi. 
Gruntlarni zichlash, mayda bo’lakchalarni qavatma-qavat zichlash xisobiga amalga 
oshiriladi. Bunda ularni xajmi sezilarli darajada ozayadi. qurilish ob’ektlarida yer ishlari asosan 
boshqa jarayonlarga nisbatan oldinroq bajariladi. Ko’p xollarda bu ishlar yer qazib tashish 
mashinalari yordamida bajariladi. Bunday ishlar tayyorgarlik ishlari deb nomlanadi. 
Er ishlari uchun mashinalar vazifasi, ish rejimi, xarakat ko’rsatkichlari va boshqa 
parametrlariga qarab sinflarga ajratiladi. Ba’zi bir yer ishlarini bajaruvchi mashinalarni ishchi 
qismlari almashtiriladigan tarzda ishlab chiqariladi. Ya’ni tezda boshqa ishlar uchun moslashib 
bajara oladigan «universal» turlari mavjudki, samarali ish bajaruvchanligini oshiradi. Ular asosan 
quyidagi: yer qazib va suruvchi (bir va ko’p cho’michli ekskavatorlar), yer qazib-tashuvchi va 
zichlovchi (bulьdozer, skreper, greyder, greyder-elevator), tayyorgarlik ishlarini bajaruvchi, 
tuproqni zichlovchi, yer quduqlari qazuvchi, muzlagan yerlarni yumshatuvchi, portlatuvchi, 
gidromexanik usulda ishlov beruvchi, shuningdek maxsus sharoitlarda ishlovchi turlarga 
bo’linadi. Ish rejimiga qarab: uzlukli va uzluksiz ishlovchi turlarga bo’linadi. 
Uzluksiz ish bajaruvchi mashinalarga: ko’p cho’michli ekskavatorlar, ba’zi bir yer qazib-
tashuvchi mashinalar, gidromexanik usulda ishlovchi va maxsus sharoitlarda ish bajaruvchi ba’zi 
bir mashinalarni ko’rsatish mumkin. qolgan mashinalarning deyarli barchasi uzlukli ravishda ish 
bajaradi. 

---

104 
Xarakatlanish ko’rsatkichlariga qarab: o’zi yurar, yoki pritsepli talabda ishlab chiqariladi. 
Pritsepli (shatakka oluvchi) mashinalar qurilish maydonlarida uzoq muddat bilan ish bajaradi. 
Bir joydan ikkinchi joyga ko’chirish ortiqcha sarflarga sabab bo’ladi.