Ushbu o’quv-uslubiy majmua zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida oliy ta’lim muassasalari tabiatshunoslik fakultetlari agrokimyo va agrotuproqshunoslik yo’nalishi 3-bosqich Tuproq biologiyasi fani o’quv dasturi bo’yicha tayyorlangan

Muhokama uchun savollar.

1. 
   Transformatsiya nima?
   
2. 
   R shtammning S shtammga transformatsiyalanishini qanday?
   
3. 
   Transduktsiya nima? Fag va bakteriofagni tushuntiring.
   
4. 
   Lizis, lizogen bakteriyalar qanday bakteriya.
   
5. 
   Lak manfiyning lak musbatga aylanishi nima?
   

2-Asosiy savol. Plazmidlar va transpozonlar.
Ikkinchi asosiy savol bo’yicha dars maqsadi: Talabalarga plazmidlar, ularning turlari, transpozon va reterotranspozonlar, plazmid va transpozonlar tarkibidagi genlar va ularning genetik injeneriyadagi ahamiyati haqida ma’lumot berish.
Identiv o’quv maqsadi:

1. 
   Plazmidlar, ularning xillarini, ahamiyatini bilib oladi.
   
2. 
   Transpozonlar ularning funktsiyasini izohlay oladi.
   
3. 
   Plazmid va transpozonlarning genetik injeneriyadagi ahamiyatini tushunib oladi.
   

2-Asosiy savolning bayoni.
Transpozonlar – ko’chib yuruvchi genetik elementlar. Ko’chib yuruvchi genetik elementlar transpozonlarni o’simlik organizmida AQSh olimasi Barbara MakKlinton mikroorganizmlarda AQSh olimi Ahmad Buxoriy va hashorotlarda rus olimi Georgiy Georgiev kashf etgan. Ko’chib yuruvchi genetik elementlar ayni vaqtda transpozitsion elementlar yoki transpozonlar deb ham ataladi.
Transpozonlar xilma xil strukturaga ega bo’lsada xar bir transpozon molekulasining chiki chetida maxsus nukleotidlar izchilligi markaziy qismida esa DNK molekulasining belgilangan joyidan yopishqoq tschlar hosil qilib notekis kesuvchi transpazaza fermentini sintez qiluvchi gen joylashgan.
Transpozaza fermenti hujayradagi DNK molekulasini “yopishqoq” uchlar hosil qilib kesadi va ayni paytda transpozon uchlariga qovushtiradi. Hosil bo’lgan xromosoma DNKsi va transpozon DNKsidan iborat qovushma hujayra DNK bo’laklarini bog’lovchi ferment ligaza ta’sirida o’zaro bog’lanadi. Transpozon xujayrada o’z o’rnini o’zgartirganda irsiyat ham o’zgaradi. Odatda yashash muhiti keskin o’zgarganda transpozonlarning ko’chib yurishi ortadi.
Plazmidlar. Bakteriya va tuban eukariot organizmlar xujayralarida aososiy xromosomadan tashqari kichik o’lchamga ega bo’lgan xalqasimon yoki chiziqsimon strukturaga ega bo’lgan qo’shimcha xromosomalar mavjud bu mini xromosomalar plazmidlar deb ataladi. Plazmid DNKsi ko’pi bilan o’zida 3-10 tagacha gen saqlaydi. Bu genlar asosan antibiotik yoki zaxarli toksinlarni parchalovchi fermentlarni sintezlanishiga javobgar. Shu tufayli plazmidlar bakteriya achitqi va zamburug’larning antibiotik va zaxarli toksinlarga chidamliligini ta’minlaydi. Plazmidning antibiotik parchalovchi genlari bir plazmiddan ikkinchisiga transpozonlar bilan birikkan holda ko’chib o’tadi. Bu molekulyar jarayon kasal chiqaruvchi mikroblarning antibiotiklarga chidamliligini nixoyatda oshiradi.
Plazmidlar o’z hususiyatiga ko’ra ikkiga bo’linadi: 1. transmissibil ya’ni nasldan naslga o’tuvchi (rekombinatsiyalanuvchi). Transmissibil plazmid deb – transpozon yoki bakteriofag irsiy molekulasi kabi xujayra asosiy xromosomasining maxsus DNK izchilligini kesib rekombinatsiyalangan plazmidga aytiladi. Transmissibil plazmid asosiy xromosomaga birikkandan keyin o’z mustaqilligini yo’qotadi. Asosiy xromosomadan mustaqil ravishda o’z o’zini replikatsiya qila olmaydi. Ayni paytda bunday plazmidlarda joylashgan genlar asosiy xromosomada o’z faoliyatini bajaradi. Xujayra bo’linganda rekombinatsiyalanuvchi plazmid genlari asosiy xromosoma genlariga birikkan xolda nasldan naslga o’tadi. 2. Avtonom plazmid – bu plazmid asosiy xromosomadan mustaqil holda o’z o’zini replikatsiya yo’li bilan o’nlab hatto yuzlab marta ko’paya oladi. Avtonom plazmidlar bakteriya yoki zamburug’ xujayralari bo’linganda qiz xujayralar orasida tasodifiy ravishda taqsimlanadi. Shu bilan birga avtonom plazmid bir xujayradan ikkinchisiga xujayra qobig’i va membranasining teshiklaridan o’ta oladi.