Usmanova Lola Ahmadovna mirzo g‘olib maktublarida fe’lga oid kategoriyalarning ifodalanishi
Download 1.3 Mb. Pdf ko'rish
|
mirzo golib maktublarida felga oid kategoriyalarning ifodalanishi
|
76 XULOSA Doktor Xaliq Anjumning “G‘alib ke xutut” asarida G‘olibning shogirdi Mirzo Hargopal Tafta nomiga yozilgan maktublar fe’lning finit shakllari bo‘yicha tahlil qilib bo‘lingach, quyidagi xulosalarga kelindi: 1. Uning maktublari adabiyot olamida o‘zgarish yaratibgina qolmay, o‘z zamonasining ham tarixiy, ham ijtimoiy olamida katta burilish yasadi. Mirzo G‘olib ijodi qator olimlar tomonidan tahlilga tortilgan bo‘lsa-da, uning maktublaridagi fe’l shakllari ilk marta tahlil etildi; 2. Fe’lga xos kategoriyalar rus hindshunoslarining ilmiy asarlarida juda to‘liq yoritilgan. Biz o‘rgangan olimlarning fikrlaridan mayl kategoriyasi voqelikka nisbatan bayon qilinayotgan axborotning munosabatini namoyon qilishi aniqlandi; 3. Urdu tilida mayl kategoriyasi asosan fe’ldagi ish-harakatning amalga oshirilishida reallik va noreallikka nisbatan o‘zining umumlashtirilgan tavsifini ifodalashi ma’lum bo‘ldi; 4. Istak maylining oddiy shakli aniqlik maylining hozirgi zamon shakliga borib taqalishi haqidagi nazariyalar maktub matnlaridan olingan jumlalarda isbotini topdi; 5. Urdu tili grammatikasining 8 ta zamon shakli bo’yicha maktublar tahlil etilganida xatlarda hozirgi zamon vaqt plani jihatidan hozirgi oddiy zamon shaklidan eng ko‘p foydalanilganligi va hozirgi davomli zamondan esa kam foydalanilganligi ko‘zga tashlandi. O‘tgan zamon vaqt plani jihatidan olib qaralganda, o‘tgan oddiy zamon shaklidan keyingi o‘rinlarda o‘tgan tugal va uzoq o‘tgan zamoni qo‘llanilgan. Kelasi zamon vaqt plani maktublarda kelasi oddiy zamon shakli bilan ifodalanganligi kuzatildi; 77 6. Yuqoridagi natijalarning davomi sifatida shuni qayd etish lozimki, zamon kategoriyasi jihatidan umumiy olib qaralganda hozirgi zamon vaqt planiga oid fe’l shakllari maktublar misolida ko‘pchilikni tashkil etdi. Kelasi zamon vaqt plani esa aksincha, eng kam qo‘llanilgani ma’lum bo‘ldi; 7. Urdu tili grammatikasining 4 ta mayl turi bo‘yicha maktublar tahlil etilganida istak maylining oddiy shaklidan eng ko‘p foydalanilganligi, murakkab davomli shaklga esa misol uchramaganligi namoyon bo‘ldi. Bundan kelib chiqadiki, adib xatlarini yozishda istak maylining murakkab davomli shaklidan juda kam hollarda foydalangan; 8. Shart maylini tahlil etish natijasi shuni ko‘rsatdiki, mazkur mayl turida oddiy shakl eng asosiy o‘rinni egallaydi. Shart maylining murakkab shakllaridan juda ham kam hollarda foydalanilganligi ma’lum bo‘ldi; 9. Taxmin maylida murakkab tugallangan shaklga misollar uchrashi hajmi jihatidan istak mayliga qiyoslash mumkin. Chunki qolgan 2 maylda murakkab tugallangan shaklga juda ham kam misol uchraganligini ko‘rish mumkin. Taxmin maylining murakkab shakllari 20 ta jumlani tashkil qildi. Bundan kelib chiqadiki, taxmin maylining oddiy shaklidan ko‘proq foydalanilgan; 10. Maktublarda buyruq maylini tahlil etish natijasi mazkur maylning oddiy shakli ko‘p qo‘llanilishini ko‘rsatdi. Buyruq maylining oddiy va hurmat ma’nosidagi turlari maktub matnlarida hajm jihatidan teng qo‘llanilganligi kuzatildi; 11. Mayl kategoriyasi jihatidan qaralganda xatlarda istak maylidan eng ko‘p foydalanilgan. Ikkinchi o‘rinda esa buyruq mayli ko‘proq maslahat, biron-bir ishga undash ma’nosida qo‘llanilganini ko‘rishimiz mumkin; 12. Maktub matnlarida qo‘llanilish ko‘lami jihatidan oladigan bo‘lsak, kelasi zamon va buyruq maylini bir-biriga taqqoslash mumkin, chunki kelasi oddiy zamon va 78 buyruq maylining oddiy shakli o‘z o‘rnida eng ko‘p qo‘llanilgan va murakkab shakliga misol deyarli uchramadi; 13. Zamon kategoriyasi jihatidan oddiy zamon (oddiy hozirgi va oddiy o‘tgan zamon) shakli eng ko‘p kuzatilgan hodisa bo‘ldi. Davomli zamon (hozirgi davomli va o‘tgan davomli zamon) shakli esa nisbatan kam qo‘llangan; 14. Zamon kategoriyasi umumiy tarzda tahlil etilishi jihatidan qaraydigan bo‘lsak, har bir zamon vaqt planida davomli zamonning qo‘llanilish darajasi juda ham tor doirani tashkil etgan. 79 |
