Usmanova Lola Ahmadovna mirzo g‘olib maktublarida fe’lga oid kategoriyalarning ifodalanishi

II bob. Mirzo G‘olib maktublarida fe’l shakllari orqali zamon 
kategoriyasining ifodalanishi................................................................................34
2.1. Hozirgi zamon vaqt plani orqali fe’l shakllarining ifodalanishi…….......34
2.2. O‘tgan zamon vaqt plani orqali fe’l shakllarining ifodalanishi……....…40 
2.3 . Kelasi zamon vaqt plani orqali fe’l shakllarining ifodalanishi….........…47 
2-bob bo‘yicha xulosalar……………………………………………………..49 
III bob. Mirzo G‘olib maktublarida fe’l shakllari orqali mayl 
kategoriyasining ifodalanishi …….......................................................................53 
3.1. Buyruq mayli orqali fe’l shakllarining ifodalanishi………………..……53 
3.2. Istak mayli orqali fe’l shakllarining ifodalanishi ………………….……57 
3.3. Shart mayli orqali fe’l shakllarining ifodalanishi…………………..……64 
3.4. Taxmin mayli orqali fe’l shakllarining ifodalanishi………………..……68 
3-bob bo‘yicha xulosalar..................................................................................71 
Xulosa..............................................................................................................75
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati..............................................................79 
 
 

---

4 
KIRISH 
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. 
Ma’lumki, biron-bir xalq ma’naviyatiga xos qadriyatlarning boshqa xalqlar 
tomonidan tan olinishi, tabiiyki, ana shu xalq tarixiga nisbatan chuqur hurmat 
ifodasidir. Bunday e’tirof xalqning g‘urur va iftixori, milliy o‘zligini yanada 
yuksaltirishga xizmat qiladi
1
.
Qadimdan yozishmalar insonlar o‘rtasidagina emas, balki davlatlar 
o‘rtasidagi munosabatlarning yaxshilanishi va mustahkamlanishida muhim vosita 
vazifasini o‘tab kelgan. Hatto, o‘rta asr Sharqida yozishmalar takomil topib borib, 
insho san’ati deb ataluvchi san’atga aylangan. Xususan, ijod ahli o‘rtasidagi 
yozishmalar o‘ziga xos badiiyat namunasi sifatida yuzaga kelgan.
“Munshaot” so‘zi arab tilidan olingan bo‘lib, “insho etilganlar, ya’ni 
yozilganlar, bitilganlar” degan ma’noni anglatadi. Sharq she’riyatidagi janrlardan 
biri bo‘lib, muallifning nazmda yoki nasrda yozilgan maktublar to‘plamiga aytiladi. 
Bunday to‘plamlar bir yoki bir necha muallif qalamiga mansub xatlar yig‘indisidan 
iborat bo‘lgan. Maktublar shunchaki bitilgan xatlar bo‘lmay, badiiyatning o‘ziga 
xos turi — insho san’ati sifatida yuzaga kelgan, chuqur mazmunga va go‘zal badiiy 
ifodaga ega bo‘lgan. Ba’zi maktublar yuksak san’at bilan o‘ta jimjimador yozilgan. 
Asosan arab va fors tillarida yaratilgan. O‘zbek adabiyoti tarixida Munshaotning 
shakllanishi va rivojlanishi Alisher Navoiy ijodi bilan bog‘liq. Navoiy "Munshaot" 
asarining muqaddimasida forscha maktublar shakllangan yuksak uslubga ega 
ekanini, turkiy xalqlarda bu uslubda hali hech ish qilinmaganini va o‘zi 
munshaotga birinchi bo‘lib qo‘l urganini qayd qilgan
2
. 
 
1
Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 30 b. 
2
O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi. J.1. – T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2002. – 821 b. 

---

5 
Bundan tashqari munshaot janri “Epistolyar janr” deb ham ataladi. Rus 
olimasi O.S. Axmanovaning ta’rifiga ko‘ra, epistolyar janr “Maktub yoki jo‘natma 
shakliga ega adabiyotga xos uslubdir”
3
. 
Tarixiy hujjatlar bergan ma’lumotlarga qaraganda, adabiyotda xat shaklida 
yaratilgan asarlar Markaziy Osiyo va Eronda Chingizxon istilosi davridan fors 
tilida rivojlana boshladi. Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlarida esa 
temuriylar davridan boshlab epistolyar janri (maktub shaklida yozilgan asarlar) 
alohida e’tiborga sazovor bo‘ldi. Ko‘pgina idora boshliqlari, mirzolar va kotiblar 
bu janrda o‘z kuchini sinab ko‘rdilar, xatlarning majmuasini yaratdilar. Hindiston 
musulmonlari ham xat yozishmalariga katta e’tibor berganliklari ma’lum. 
Boburiylar davrida yozishmalar saroy tili bo‘lgan fors tilida taraqqiy etgan edi
4
. 
Bu hol esa urdu adabiyotiga ham ta’sir etmay qolmadi. Urdu mumtoz 
she’riyatining yirik vakili Mirzo Asadulloxon G‘olibning nasriy asarlari sirasiga 
kiradigan maktublari tufayli shoir insho janrida katta o‘zgarish yaratibgina qolmay, 
urdu nasrchiligida va qisman shu janrda tasvirlashning yangi uslub va odatlarining 
asoschisi bo‘lib qoldi.
Ba’zi hind tadqiqotchilarining fikriga qaraganda, G‘olibga urdu she’rlaridan 
ko‘ra urdu maktublari ko‘proq shon-shuhrat keltirgan ekan. G‘olibdan oldin ham 
nasriy asarlar mavjud bo‘lib, ular teologiyaga oid sun’iy usul bilan yozilgan 
qissalar edi. Undan qolgan bebaho meros uning do‘stu birodarlariga yozgan 
ko‘pdan-ko‘p xatlaridir. Lekin u xatlarni shunchalik jonli, chiroyli tilda yozganki, 
ularni o‘qiganda G‘olib bilan yonma-yon o‘tirib gaplashayotganday tuyuladi 
kishiga. G‘olib kabi maktub bitish hech kimga muyassar bo‘lmadi
5
.
3
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.: Советская энциклопедия, 1966. – 527 с. 
4
Ҳошимов Илёс. Мирзо Ғолиб (ҳаёти ва ижоди). – Т.: Ўзбекистон КП Марказий Комитетининг Бирлашган 
нашриёти, 1969. – 25 б. 
5
.ص ١١١ – .١١١١ ،ڈٹیمل ہعیمج ہبتکم :.یّلد یئن – .بلاغ راگدای .یلاح نیسح فاطلا ہجوخ 

---

6 
G‘olibning maktublari yuzasidan O‘zbekistonda hozirgi vaqtga qadar ilmiy 
tadqiqot olib borilmagan. Shu bois ham G‘olib maktublarining fe’l kategoriyalari 
sifatida tadqiqi alohida e’tiborga molikdir.