Узбек прагмалингвистикаси


Download 1.08 Mb.
bet20/45
Sana13.11.2023
Hajmi1.08 Mb.
#1769759
TuriМонография
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   45
Bog'liq
Мухаммад ХАКИМОВ

... Хожи кулиб хуйди, бир оздан кейин:

  • Тугри айтдингиз, жалпод, - деди, - бу тахдирда ёнингизда ултурган бизнинг угулни хам кумакингизга чахира опасиз

Хамма кулиб юборди. К,утидор ер остидан Отабекка кулим- сираб харади. Отабек дадасининг киноясига тушуниб хип-хи- зил лавлагидек булди. Яхшики, хутидор ва Хасаналидан бош ха хеч ким бу кинояга тушунмас эди. (А.Кдцирий)
Бу матнда иккита яширин мазмун куриниши мавжуддир. Бу- лардан бири нутх иштирокчиларининг барчаси учун маълум бу- лиши мумкин булган пропозицион структура, яъни тасдих акти. Иккинчиси «жаллодлик хунарида бизнинг угулни хам кумакин­гизга чахиришингиз мумкин» хусусидаги тасдих актидир. Тасдих акти оркали Отабек томонидан содир этилган одам улдириш ху­сусидаги фахат баъзи нутх иштирокчилари - Х^асанали ва К,ути- доргагина маълум ахборот куринишига ишора мазмуни тагмаъно сифатида яширин контекстни ташкил хилади. Яширин контекст тушунчаси фахат сузлашувчилар уртасидаги маълум фикрнинг вербал контекстдаги куринмас ифодасидир. Худди мана шу х°- дисани тагмаъно деб тушуниш керак. >^ар хандай нутх иштирок­чилари учун хам имплицит контекст мазмуни аних булавермай- ди. Бунинг учун сузловчи нуткий фаолиятига алохадор вохелик тингловчи учун маълум булиши керак. Баён хилинган вербал ва новербал контекстда сузловчи ишора хилмохчи булган яширин мазмун йигих контекстдир.
В.Я.Мыркин уз тадхихотларида контекстнинг хуйидаги кури- нишларини курсатиб утади:

  1. Вазият (ситуатив)контексти.

  2. Бйих вербал контекст.

  3. Бйих новербал контекст.

  4. Йигих контекст.

Ана шу махолада «психологик контекст» хусусида хам суз бо­ради. Муаллиф «психологик контекст»нинг мазмуний ифодаси «имплицит контекст»га мувофих келишини таъкидлайди. «Пси­хологик контекст сухбатдошларнинг аввалги биргаликдаги таж-
рибаларига асосланган узаро маълум реал билимларидир».106 Бизнингча, психологик контекст тушунчасини изохлашда нутк иштирокчиларининг рухияти, кайфияти, хотираси, дунёкараши, билими, узини тутиши каби шахсга хос хусусиятлар хисобга оли- ниши зарур. Масалан:
Шу ма^алгача хеч важ билан кузга куринмаган кетмончи суз олди:
- Отига мажлис, отига масла^ат! Доим кузбуямачилик!
К,аландаровнинг оппок, оцарган юзи, кузлари атрофидаги табассумни ифодалаши керак булган ажин: «Эчкининг орк,аси к,ичиса, чупоннинг нонини ейди», - деб турганини курсатар эди. (А.К,ах,х,ор)
Бу мисолда, биринчидан, вербал, новербал, психологик, соци- ап каби контекст турлари мавжуд булиб, улардан «Отига маж­лис, отига маслацат! Доим кузбуямачилик!» кисми вербал кон­текст сифатида «кетмончи» социап белгисини ифода этмоеда. «К,аландаровнинг оппок, оцарган юзи, кузлари атрофидаги та­бассумни ифодалаши керак булган ажин» кисми эса новербал контекст сифатида намоён булиб, кишининг психологик холатига оид аччиеданиш, газабланиш каби маъноларни ифода этмоеда. Бу эса, айни пайтда, психологик контекстни ташкил килади. «Эч­кининг орцаси кичиса, чупоннинг нонини ейди», - деб тургани­ни курсатар эди» кисмида эса мантиедй структура оркали айнан ижтимоий белгилар ёки социап контекст назарда тутилади. Бун­да «эчки»га хос булган подада бошловчилик вазифаси «кетмон­чи» образи учун мотив асоси сифатида танланади. Иккинчидан, вербал контекстда денотатив маъно билан бирга коннотатив маъно структураси хам мавжудлиги кузга ташланади, шундай холат новербал контекстда хам юзага чикишини куриш ва ил- мий асослаш мумкин, хусусан, «К,аландаровнинг оппок, ок,арган юзи, кузлари атрофидаги табассумни ифодалаши керак булган ажин» новербал контекстида коннотатив структура ифодалана- ди ва биринчи планга чиедди. Денотатив структура эса ноактуал едтор сифатида матнда инвариант шаклда яширин берилади. Юкоридаги матнда кишининг рухий холати новербал контекстда очик шаклда берилади. Бу жихатдан караладиган булса, вербал
:геМыркин В.Я. Курсатилган асар. - Б.92.
контекстда сузловчининг психологик холати очик баён килинмай- ди, хар кандай холатда хам сузлашувчилар бир-бирига «хозир мен сени куркитаман» ёки «хозир мен сенга макганаман», «мен сени менсимаяпман», «мен сени калака киляпман» каби психо­логик муносабатларини очик текстда бермайдилар, буларнинг барчаси нутк ёки матнда нуткий актлар сифатида намоён була- ди. Сузлашувчилар бир-бирларининг психологиясини билганлик- лари учун хам узаро мулокотга киришадилар ва нуткий актлар ёрдамида муносабат билдирадилар. «Илтимос», «буйрук», «яли- ниш», «ваъда», «тахдид», «куркитиш», «огохлантириш», «масха- ралаш», «хакорат» каби катар маънолар нуткий акт шакллари сифатида ифода, нутк ва матн мазмунидан англашилиб туради хамда булар очик текстда берилмайди.
Масалан,

Download 1.08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   45




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling