Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги тошкент Молия института


 Корпоратив боищарувнинг мохияти ва унинг узига


Download 4.84 Mb.
Pdf ko'rish
bet52/79
Sana03.11.2023
Hajmi4.84 Mb.
#1743620
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   79
Bog'liq
ek 1546 moliya (28)

7.1. Корпоратив боищарувнинг мохияти ва унинг узига 
хос жихатлари
Корпорация - бу бизнесни ташкил этишнинг махсус шакли бу­
либ, юридик шахе хлеобланиб, акционерлик режимида (уз эгаларидан 
алохида) фаолият курсатади ва менежерлар томонидан бошкарилади.
Корпоратив бошкарув концепцияси дастлаб Британияда 19- 
аерда ишлаб чикилди. Уша вактда акциядорлик компанияси деган 
тузилма уйлаб топилдики, у мулкдорлар ва бошкарувчилар вазифа- 
ларини бир-биридан ажратиб куйди. Мантик шундан иборат эдики, 
агар компания мулкдорларининг сони ошеа, у холда компанияни 
бошкарма фаол жалб этилмаган мулкдорлар бошкарувчиларнинт 
фаолиятига таъсир курсатиш ва назорат килиш имкониятига эга 
булиши керак эди.


Акционерлик капиталининг субъекти сифатида индивидуал 
мулкка нисбатан янги, узига хос сифатга эга уюшма намоён була­
ди. Ушбу комбинация доирасида корхонани бошкариш буйича ва- 
зифалар унинг хар хил иштирокчилари уртасида таксимланади, 
ишлаб чикаришнинг ижтимоийлашиши натижасида уларни соф 
ишлаб чикариши, техник вазифаларни бажаришдан четлашиши юз 
беради, бунинг натижасида ишлаб чикаришнинг бошкариш вазифа- 
си ёлланган бошкарувчилар кулига утади. Ушбу уюшма зиммаси- 
га эса назорат килиш функцияси тугри келади.
Акциядорлик жамиятида акциядорлар кредит берувчи шахс- 
лар олдида жамият мажбуриятлари буйича жавобгарликка эга эмас, 
уларнинг мулки эса жамият мулкидан алохида ажралган булиб, ак- 
циядорларнинг сони деярли чекланмаган. Бу эса йирик сармоядор- 
ларга жамият эгаларини назорат килиш имконини беради. Шундай 
килиб, корпоратив бошкарувни узига хос жихатлари куйидагилар- 
дан иборат:
-корпоратив бошкарув тузилмаси куп погонали булиб, нисба­
тан мураккаблиги билан ажралиб туради;
-бошкарув жараёнига (стратегияси, тактикаси) тегишли меха­
низм оркали (акциядорлик жамиятлари акциядорларининг умумий 
йигилиши, кузатув кенгаши) таъсир эта олиши имконининг борлиги;
-акциядорни корхонага эгалик килиш билан уни бошкариш 
жараёни алохидалаштирилганлиги сабабли, акциядор корхонани 
жорий бошкариш жараёнига бевосита аралаша олмаслити;
-ишлаб чикаришни бошкариш вазифасини ёлланма бошкарув­
чилар томонидан амалга оширилиши, акциядорлар эса назорат ки­
лиш функциясини бажариши;
-акциядорларнинг сони деярли чекланмаганлиги, бу эса йирик 
сармоядорларга жамият ишларини бошкариб, назорат килиш имко­
нини беради.
Ушбу узига хосликни тушуниш учун акциядорлик жамиятини 
бошкарув органлари масаласига тухтаб утишни максадга мувофик, 
деб хисоблаймиз. Зеро, корпорациянинг асосини акционерлик жа­
миятлари ташкил этади.
Акциядорлик жамияти - бу корхона мулкининг эгаси булиб, 
унинг фаолиятига рахбарлик килади ва ишчилар ёллайди. Одатда 
бундай функцияларни акциядорлар кабул килинган Низомга биноан 
тузилган ижро органларига топширилади.


Акциядорлар умумий йигилиши акциядорлик жамияти бош- 
карувининг олий органи булиб, у камида бир йилда бир марта ча- 
кирилади. У корхонани ривожланиш стратегиясини асосий йуна- 
лишларини белгилаб беради, мавжуд конунчилик доирасида корхо­
нани бошкаришнинг коидаларини ишлаб чикади, тасдиклайди. 
Умумий мажлислар оралигидаги муддат ичида акциядорларнинг 
х,ук,укларини хдмоя ва Низомда кузда тутилган вазифаларни бажа- 
рувчи Кузатувчи Кенгаш тузилади. Кенгаш аъзолари йиллик маж- 
лисда акциядорлар сафидан сайланади. Акциядорлик жамияти бош- 
карувининг аъзолари Кузатувчи Кенгашга аъзо була олишмайди.
Акциядорлик жамиятининг бошкаруви (ижро органи) ёки Ни­
зомда курсатилган бошка идора акциядорлик жамиятининг ижроия 
органи хисобланиб, жамият ишини ташкил килади ва жамият фаоли- 
яти якунлари тугрисида йигилишга йиллик хисоботни такдим этади.
Бошкарув умумий йигилишининг ва кузатувчи кенгашнинг 
махсус ваколати доирасига кирувчи хукуклардан бошка фаолият- 
нинг хамма масалаларини хал килади.
Акциядорлик жамиятининг Низомга мувофик тайинланадиган 
ёки сайлаб куйиладиган бошкарув раиси бошкарув ишига рахбар- 
лик килади. Бошкарув раиси ишонч когозисиз жамият номидан 
фаолият курсатишга хаклидир. Бошкарувнинт бошка аъзоларга хам 
Низомга биноан ана шундай хукуклар берилиши мумкин.
Акциядорлар сафидан сайланувчи тафтиш комиссияси жамият 
бошкарувининг молия-хужалик фаолиятини назорат килади. Таф­
тиш комиссиясининт аъзолари жамиятнинг ижроия органи тарки- 
бига кира олмайдилар.
Акциядорлик жамияти хар йили камида бир марта узининг 
молия хужалик фаолиятини тафтиш килишга мажбурдир.
Уз навбатида акциядорлар бойлигини ошириш йулларини х,ам 
таъкидлаш лозим. Дивиденд тарзда ва бозорда акциялариинт бахо- 
си ошишидан олинадиган акциялар фойдасининг купайиши мене- 
жерлар жавобгарлигининг асосий сохасидир. Акция кийматини 
ортгиришга хизмат килувчи тадбирлар жамият учун хам фойдали, 
чунки акция бахосининг ошиши юкори сифатли махсулотлар иш­
лаб чикаришни ва атроф-мухитга кам зарар етказган холда, мумкин 
кадар кам харажатли хизмат талаб килади.
Жахон тажрибалари хужалик фаолияти ташкил килишнинг 
акциядорлик шакли самарадорлигига гувох була олади. Ривожлан- 
ган бозор иктисодиётига узга мамлакатларда ишлаб чикариш фон-


дининг 30-40 фоизи унинг зиммасига тушади. Фукаролар, корхона- 
лар, банклар, хорижий фирмалар ва бошкалар акцияларга эгалик 
кила олишади. Масалан, ГФРда акцияларнинг умумий киймати ку- 
йидагича таксимланади: фукароларда - 20 %, корхона ва фирма- 
ларда - 40 %, сугурта жамиятларида - 12 %, банкларда - 9 %, дав- 
латда - 6 %, хорижий мулкдорларда - 13 %. Ишчилар одатда уз 
корхоналари акциялариии биржа (бозор) курсидан арзон нархда со- 
тиб олишади. АКД1да арзонлаштириш 10 фоизни, Буюк Британия- 
да 37 фоизгачани ташкил килади. ГФРнинг «Сименс» электроника 
фирмасида акцияларнинг 47 фоизи, «Фолксваген» автомобил ком- 
паниясида эса 36 фоизи ишчиларга тегишлидир.
Корпоратив шаклдаги тузилмаларни ривожланишини тахдид 
этиш жараёнида уларнииг камчилик ва устун тарафларини инобат- 
га олиш зарур (13-жадвал). Чунки бошкарув жараёнида камчилик 
тарафларнинг окибатларини иложи борича юмшатиш, устун тараф- 
ларнинг имкониятларидан кенг фойлаланиш зарур булади.

Download 4.84 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   79




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling