Узбекистон тарихи фани предмети. Фаннинг назарий-услубий асослари

Узбекистон тарихини даврлаштириш
Oʻzbekiston tarixini tadqiq etish, oʻrganishda uni toʻgʻri davrlashtirishning ahamiyati kattadir.
Olimlar otmish jarayonini ma'lum bir davrlarga bo'lganlar. Bu davrlar insoniyat tarixida yirik ijtimoi-iqtisodiy va siyosiy oʻzgarishlar, taraqqiyot bosqichlari bilan bogʻliq. Xususan, Oʻzbekiston tarixi 5 davrga boʻlingan. Улар куйидагилардир:
1.  Eng qadimgi davr (miloddan avvalgi taxminan миллионов yildan to milodiy IV asr oxirlarigacha).
2.  Орта асрлар даври (V-XIX аср бошлари).
3.  Туркистон Россия империяси хукмронлиги даврида (XIX аср орталари-XX аср бошлари).
4.  Узбекистон советлар хукмронлиги даврида (1917-1991-йиллар).
5. Мустакиллик даври (1991-йылдан бошлаб).
Bu davrlarning har biri yana o'ziga xos, kichik davrlarga bo'linadiki, uni mazkur qo'llanmaning mazmuni va mundarijasidan yaqqol ko'rish mumkin.
Tarixy voqealar, xalqlar hayoti nom-nishonsiz yoʻq boʻlib ketmaydi, ulardan tarixy manbalar guvoh boʻlib qoladi. Тарихий манбалар иккига – моддий ва йозма манбаларга болинади.
Кадимги одамлардан бизгача йетиб кельган мехнат куроллари, идиш-товоклар, танга пуллар, харбий курол-яроклар, уй-джойлар, кал'алар, шахарлар, кабрлар, расмлар ва бошка нарсалар моддий тарихий манбалар деб аталади. Узбекистонимиз худидида олиб борилган арксеологик изланишлар натиджасида топилган моддий топилмалар, уларнинг тахлилий хулосалари одамлар хайотини билишга имконият яратади.
Кадимги даврлардайок одамлар оз фикрларини йозма байон этиш учун йозув белгилари иштиро килганлар. Саводхон кишилар озлари яшаб турган, йоки бориб кърган мамлакатлари хакида, кърган-кечирганларини дарахтларнинг по'стлогъига, тошга, терига, кейинчалик когозга йозиб колдирганлар. Xalqlarning hayoti, yuz bergan voqea va hodisalar haqida yozilgan kitoblar mavjud. Йер ва кимматбахо нарсаларни ин'ом килиш, мерос колдириш, сотиб олиш худжатлар билан расмийлаштирилган. Подшох ва хокимларинг йозма шаклдаги конунлари ва фармонлари сакланиб колган. Булар йозма манбалар дейилади.
Айдодларимизнинг милоддан аввалги VIII-VII асрлардаги хайотини о'рганишда «Авесто» китоби кимматли йозма манба хисобланади. Мазкур нодир китобда иджтимоий-иктисодий муносабатлар, даллабки давлат тузилмаларининг шакланиш джарайонлари оз ифодасини топган.
Милоддан авальги V-II асрларга оид юнон, кситой, эрон, византия, хинди йозма манбаларида хам Узбекистонимиз тариксига оид ма'лумотлар учрайди.
Oʻzbek xalqining oʻrta asrlardagi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-madaniy hayotini oʻrganishda Abu Nasr Forobiyning “Fozil odamlar shahri”, Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, Yusuf Xos Hojibning “Qutadgʻu bilig”, M. Qashgʻariyning “Devonu lugʻotit -тюрк», Абу Токсирходжанинг «Самария», Наршаксийнинг «Бухаро тарихи», Низомулмулкнинг «Сийосатнома йоки сияр ул-мулук», Амир Темурнинг «Темур тузуклари», Мирзо Улугбекнинг «То`рт улус тарихи» ва бошка нодир китоблар мухим тарихий ххилибхий манба бо'килиб .
Bizgacha Yetib kelgan bunday moddiy va yozma manbalar Oʻzbekiston tarixini oʻrganishda muhim ahamiyatga ega. Oʻzbekiston Fanlar Akademiyasining Sharqshunoslik instituti, Sharq qoʻlyozmalar fundi dunyodagi eng yirik qoʻlyozmalar xazinalaridan biri hisoblanadi. Bu yerda 40 mingdan ziyod qoʻlyozma nusxalari, 30 mingdan ortiq toshbosma kitoblar va 10 mingdan ortiq Sharqtillarida yozilgan xujjatlar mavjud. Shuningdek, Oʻzbekistonimiz tarixiga oid muhim qo'lyozma hujjatlar, nodir kitoblar, qimmatli ma'lumotlar horijiy ma'lumotlar horijiy mamlakatlardagi ilm maskanlari, kutubxonalarda saqlanmoqda. Ана шу qoʻlyozma hujjatlar va kitoblarning hozirgi oʻzbek tiliga tarjima qilinishi va nahr etilishi Oʻzbekistonimiz tarixini yanada to'laroq, xolisona yoritilishiga, tariximiz saxifalaridagi “oq” va “qora” dogʻlarning barham topishiga aklashadi koʻ.
Oʻzbekistonimiz tarixini oʻrganishda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari, ma'ruza va nutqlari, farmon va farmoyishlari, mustaqillik davrida qabul qilingan qonunlar va boshqa me'yoriy hujjatlar muhim nazariy metodologik xiz boʻilliby metodologik asos bo'illib.
Айдодларимиз хайотини, турмуш тарзини о`органишда археология (кадимшунослик), этнография (халкларни тасвирлаш), антропология (одамнинг келиб чикиши ва эволюцияси) ва бошка фанлар ко`маклашади.
Табиийки, тарикс фани оттмиш меросини янги авлодларга толаконли йеказиш билан уларнинг ма'навий тарбиясига, комил инсонлар боълиб йетишувига оз муносиб хисасини кошмокда. Юртимиз отмиши халк хотираси, авлодлар о`рганиб сабок олувчи хайот мактабидир. Tarix - бу нафакат отмиш, uning tahlili, bugungi kunimiz uchun muhim xulosalar manbai boʻlib, balki u istiqbolimiz rejasini aniqlashda ham katta ahamiyat kasb etadi.
Tarixning tarbiyaviy ahamiyati ветчина kattadir. Oʻzbekiston tarixi yoshlarga xalqimizning otmishi, tarixi haqida bilim berish bilan chegaralanib qolmaydi, u yoshlarni ma'naviy jihatdan komil fuqaro etib shakllantiradi. Узбекистон Республики Биринчи Президенти Ислом Каримов та'кидлаганларидек, юртимиз тарихи «Хар бир фукарони, джумладан, йошларимизни бой маданий меросимизни кадрлашга, уни коз карачиг'идай авайлаб-арасрашга, юрак-юракдан ифтикшор кылтишор. Oʻzimizning boy otmish merosimizdan madad va ibrat olishga imkon beradi. Одамлар калбида эзгулик туйгуларини уйгоотиб, бугунги авлод кимларнинг авлоди, кимларнинг зоти ва ворислари эканини англашга ундайди».
Инсонда тарихий хотира оз юрти тарихини, оз халки, айдодлари тарихини билиш оркали шаклланади. Yaqin oʻtmishda mustamlakachilar, totalitar tuzum mutasaddilari koʻpgina xalqlarni, jumladan, oʻzbek xalqini oʻz tarixidan judo qilish, ularni oʻz oʻtmishiga loqaydlik bilan qaraydigan, nasl-nasabini eslolmaydigan manqurtlarga aylantirish siyosatini yuritdi, amaliyotda esa xalqimiz tashqi dunyodan butunlay uzib qoʻyildi, uning bir necha ming- yillik мальчик тарихи сохталаштирилди, уни йошларга о`китиш ва о`ргатишга изн берилмади.
Oʻz otmishini, ajdodlari tarixini yaxshi bilgan insonning irodasi kuchli boʻladi, uni har xil aqidalar girdobiga tushishdan saqlaydi. Отмишни билган, тарикс сабокларини англаб йетган инсон хозирги замонни якши тушунади, келаджакни тог'ри тасаввур этади. Oʻzbekiston tarixi talaba-oʻquvchilarga bugungi kunda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan demokratik islohotlarning mohiyati va natijalarini, milliy, huquqiy davlatchilikni barpo etish, demokratik, fuqarolik jamiyat qurish, ijtimoiy yoʻnaltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirish jarayonlarini oʻrgatadi. Бу оз навбатида йошларда илмий дуньокарашни, сийосий маданиятни тарбиялайди, джамиятда оз орнини то`г`ри белгилашга ко`маклашади.
Xalqimizning buyukligi, kuchi, uning boy ma'naviy merosga ega ekanligi bilan belgilanadi. Ajdodlarimiz yetishtirib bergan oʻnlab, yuzlab jahonga mashhur olimu-ulamolar, me'moru-binokorlar, naqqoshlar, zargarlar, hunarmandlar, davlat arboblari, xalq qahramonlari hayoti, dunyoda birinchilar qatorida bunyod etilgan ilm va ta'lim maskanlari faoliyati talaba-oʻquvchilar uchun katta ibrat maktabi , tarix sabogʻidir. Kelajak uchun intilayotgan yoshlar uchun bu boy ma'naviy meros mustahkam tayanchdir. Uning zaminida tinimsiz ва mashaqqatli mehnat, har qanday toʻsiqlarni yengish, ilmga va ziyoga intilish kabi xislatlar yotadi. Bunday xislatlar Oʻzbekiston tarixini oʻqitish orqali yoshlarga singdiriladi.
Тарихий хотира, айдодларимиз колдирган бой ма'навий меросни эгаллаш талаба-о'кувчиларда халоллик, одиллик, ростго'йлик, мехр-окибат, мехнацеварлик, илмга интилиш каби инсоний фазилатларни шакллантиришга ​​ко'маклашади.
Шу бойсдан Узбекистон тариксини хар томонлама, чукур органиш мухим ахамиятга молик вазифадир. Mamlakatimizda mustaqillik sharofati tufayli maktabgacha ta'lim muassasalaridan tortib Oliy oʻquv yurtlarigacha boʻlgan ta'lim-tarbiya tizimida Oʻzbekiston tarixi fanini oʻqitishga davlat darajasiga koʻtarilq vazifa sifatida berilta e'da'da.
Тарихий хотира, хакикатни билиш, айдодларимиз колдирган бой ма'навий мерозини эгаллаш талабаларда Узбекистонпарварлик, одиллик, халоллик, мехр-окибат, багърикенглик, мехнацеварлик, илмга интилиш каби инсоний фазилатлар шаклланишга йордам беради. Xulosa qilib aytganda, tarix bu tafakkur bulogʻi. U bizni otmish voqealariga ochiq koʻz bilan qarashga, oq-qorani aniqroq koʻrishga, ziyraklik bilan anglashga oʻrgatadigan, tarixy shaxslar faoliyatini, hodisalarni qiyoslash, taqqoslash asosida mustaqil xulosa 'qilishga. Шу бойсдан тариксимизнинг буюк мураббийлигини доимо йодда тутайлик, э'тибор ва ихтиром билан о'рганайлик.
​

O‘zbekistonning qadimgi va o‘rta asrlar tarixini davrlashtirish. Jahon tarixini davrlashtirish to‘g‘risidagi nazariyalar 0 ‘rta Osiyo xalqlarining tarixiy taqdiri qadimgi davrlardan boshlab bir-biriga uzviy bog'langan bo‘lib, 0 ‘zbekiston tarixi mintaqa va jahon tarixining ajralmas qismidir. So‘nggi yillarda 0 ‘zbekistonning turli hududlarida arxeologiya, antropologiya, tarixiy etnografiya, epigrafika va numizmatikaga oid kashfiyotlar tufayli tarixni xolisona yoritishga xizmat qiladigan muhim ma’lumotlar to‘plandi. Ular yurtimiz tarixining qadimgi bosqichlaridagi iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy-siyosiy jarayonlari haqida yanada to‘laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi. Yangi ilmiy ma’lumotlar eng qadimgi xo‘jaliklar va mehnat qurollari, xo‘jalikning ishlab chiqaruvchi shakllariga o‘tilishi, ishlab chiqarishda metalining ishlatila boshlanishi, ayirboshlash va savdo-sotiq. ilk shaharlar va davlatlarning tashkil topishi va boshqa tarixiy-.madaniy jarayonlar bilan bog‘lanadi. Davrlashtirish - insoniyat tarixini o‘z xususiyatlariga ega, turli belgilarga ko‘ra, bir-biridan ajralib turgan katta davrlarga bo‘lishdir. 0 ‘rta Osiyo, jumladan, 0 ‘zbekiston tarixini zamon talablariga asoslanib davrlashtirish masalasida olimlar orasida bahs-munozaralar davom etmoqda. Mazkur mavzu turli yillarda tadqiqotch.ilar tomonidan ko‘rib chiqilgan (S.P. Tolstov, V.M. Masson, E.V. Rtveladze, A.A. Asqarov, R.X. Sulaymonov va boshq.). Bu muammo yuzasidan, xususan, qadimgi davrlar va o‘rta asrlar tarixini davrlashtirishga oid turli fikr-mulohazalar bildirilgan. Shu bilan birga, jahon tarixshunos19 ligida tarixiy davrlashtirish masalasiga doir to‘plangan tajriba, uning ijobiy va salbiy tomonlari deyarli tahlil qilinmadi. Ayniqsa, o‘tgan asming 90-yillarida tarixiy ildizlami bilishga tabiiy intilishdan kelib chiqqan ayrim mualliflarning kitoblarida tarixni davrlashtirish orqali ta’riflash mezoni unutildi. Mustaqillik yillarida haqqoniy tarixni yaratish borasida olib borilgan tadqiqotlar tufayli sovet davri tarixshunosligida ustunlik qilgan markscha nazariyaga tayangan jamiyatni ijtimoiy-iqtisodiy belgilarga kocra, tarixni davrlashtirish masalasi qayta ko‘rib chiqildi. Ma’lumki, markscha g‘oyalarga asoslangan jahon tarixini tizimli anglash yondashuvi XIX-XX asrlar tarix fani taraqqiyotiga kuchli ta’sir qildi. Bu g‘oya turli xalqlaming bir xil, umumiy qonuniyatlar ta’siridagi tobora o‘sib boradigan rivoj lanishi nazariyasidan kelib chiqqan. Insoniyat tarixi markscha qarashlarida yuksalgan ijtimoiyiqtisodiy formatsiyalaming tadrijiy almashuvi sifatida bay on etildi. Mazkur g‘oya ko‘p jihatdan Yevropa mamlakatlari tarixiga mos keladi. Misol uchun, quldorlik tuzumi Qadimgi Yunoniston va Rimda, feodalizm - Fransiyada, kapitalizm - Angliyada klassik tarzda namoyon bo'ldi. Biroq sovet davri tarixshunosligida, bu nazariya jahonning turli mintaqalarida o'z xususiyatlariga va rivojlanish qonuniyatiga ega tarixiy jarayonlari inobatga olinmagan holda, boshqa mamlakatlar va xalqlar tarixiga nisbatan umumiy qonun tarzda qo'llanildi. Ma’lumki, yer yuzida hayot va insoniyatning vujudga kelishi haqidagi ilk tasavvurlar Qadimgi Sharq va Yunoniston asotirlarida o4z aksini topdi. Yunon tarixchisi Gerodot (mil. avv. 484-yilda Kichik Osiyodagi Galikarnass shahrida tug'ilgan, mil. aw . 431^-425-yillar o‘rtasida vafot etgan) Qadimgi Sharq xalqlari va yunon-fors ишзЬlari tarixini yoritib, ahamoniylar sulolasi podsholari (Kir II, Kambiz, Doro I, Kserks) hukmronligi yillari sanasining izchilligida voqeaiarni bayon etgan. Muallif dunyoda mashhur tarixiy asarlardan biri «Tarix» kitobini yozishda tarixiy, geografik va etnografiya materiallaridan keng foydalangan. Gerodot 10 yil davomida Old Osiyo, Misr, Ossuriya, Bobil va Qora dengizning shimoliy sohillariga sayohat qilib, ko4pdan kocp tarixiy ma’lumotlar to‘plagan. 20 Yunon-rim tarixchilari va faylasuflari tarixiy voqealar va dalillarr ni tizimli bayon etish uslubini yaratishdi. Qadimgi Rim faylasufi va shoiri Lukretsiy Kar (mil. aw. 99-55-yillar) insoniyat tarixini ilk bor uch davrga ajratdi - bu tosh, mis va temir davrlaridir. XV-XVI asrlarda Italiyada «medium aevum», ya’ni «o‘rta asrlar» atamasi paydo bo'lib, XVII-XVII1 asrlar tarixshunosligida «qadimgi dunyo», «o‘rta asrlar» va «yangi davr» tarixi tushunchalari o‘rin topdi. Mazkur davr tarixchilari qadimgi - antik davri tarixini madaniy yuksalish sifatida ta’rifladilar. Shuningdek, tarixni «qadimgi dunyo», «o‘rta asrlar» va «yangi davr»ga ajratib okrganish muayyan ma’noga ega emas, bu davrlashtirish tarixiy material laming farqlanishini aks ettiradi, xolos, degan g‘oya ilgari surildi. XVIII asrda shotland olimi A. Fergyuson jahon tarixini «yowoyilik», «varvarlik» va «sivilizatsiya» bosqichlariga ajratdi. Rimlik Lukretsiy Kar g‘oyasi izidan borgan daniyalik qadimshunos K.Y. Tomsen XIX asming 30-yillarida turli yodgorliklarda topilgan arxeologik materiallarni tosh, bronza va temir davrlarga ajratib berdi. Bu «uch asrlik» davrlashtirish tizimidan foydalangan shved olimi S. Nilson arxeologiya va etnografiya ma’lumotlarini qiyoslab, insoniyat tarixida «yowoyi» bosqichi, nomadizm (ko‘chmanchi chorvachilik), ziroatchilik davri va sivilizatsiya bosqichi namoyon bo'lgan, deb ocz nuqtayi nazarini bayon etgan. 1870-yillarda amerikalik etnograf - olim L.G. Morgan asarlarida ijtimoiy-iqtisodiy belgilarga asoslangan davrlashtirish tizimi taklif qilindi. L. Morgan insoniyat tarixidagi «yowoyilik, varvarlik va sivilizatsiya» davrlarini alohida bosqichlarga bo‘ladi: o‘zlashtiruvchi xo‘jaliklar - termachilik, ovchilik va baliqchilikning rivojlanishi, ishlab chiqaruvchi xo‘jaliklar - dehqonchilik va chorvachilikning taraqqiy etishi, temiming kashf qilinishini davrlashtirishning yuqori nuqtasi sifatida e’tirof etdi. Morgan «ibtidoiy jamoa tuzumi asosini urug‘ tashkil etgan, u matriarxat va patriarxat davrlaridan iborat bo4lgan, ibtidoiy jamiyat iqtisodiyoti jamoatchilik mulkchiligiga tayangan va bu holat (jamoatchilik tamoyillari) insonning ijtimoiy /21 hayoti tomonlarini belgilab bergan», degan fikr-xulosalami o4rtaga tashlagan. Tadqiqotchi urug'chilik jamoasi davrida umumiy tunnush tarzi, mehnat qurollari va xo4jaligi hamda umumiy manfaatlar jihatdan odamlar guruhlarining birlashgani haqidagi qarashlami birinchi bor fanga kiritgan. Shuningdek, u jamoatchilik va xususiy mulkchilik shakllarining nisbati masalasini ilgari surdi. XIX asrda insoniyat tarixini har tomonlama rivojlangan ijtimoiy va madaniy komplekslar (majmualar) - sivilizatsiyalar belgilab berishi to'g^risida konsepsiya shakllangan. Shuningdek, turli mintaqalardagi jamiyatlar taraqqiyotiga geografik muhitning ta’siri, tabiat sharoitining xilma-xilligi tufayli inson madaniyati umumiy tarixiy qonuniyat asosida taraqqiy topmagani kabi g4oyalar paydo bo4ldi. Sovet davri tarixshunosligida umumjahon - tarixiy jarayonlarning biryoqlama rivoj lanishi tan olinib, madaniy-tarixiy konsepsiya, sivilizatsiya yondashuvidan foydalanishga markscha nazariya to‘siq bo4lib turdi. Bu nazariya mazmunida ijtimoiy sinflaming vujudga kelishi, hukmron sinflaming manfaatlarini himoya qilish zaruriyati, qarama-qarshi sinflar o4rtasidagi doimiy ziddiyatlar va kurashlar haqidagi g'oyalar katta o4rin topgan edi. Bir necha yuz ming yillami o4z ichiga olgan eng qadimgi tarixni davrlashtirish haqida fanda yagona fikr yo4q. Yevropa va Osiyo hududlarida tarixiy va madaniy jarayonlar rivojlanishning notekisligi, ayniqsa, turli davrlarda moddiy madaniyatdagi o4zgarishlarning bir-biriga mos kelmasligi sababli, ayrim hududlarga tegishli sana va davrlashtirish bir-biridan farqlanadi. Mehnat qurollari va hunarmandchilik buyumlai*i ishlab chiqarishning rivojlanishi va ulaming xomashyo hamda ishlab chiqarish texnikasi izchil o4zgarishiga asoslangan qadimgi tarixning davrlarga bo4linishi va sanasi tizimidan, ya’ni arxeologik davrlashtirishdan foydalanish keng qo‘llaniladi. Umumiy ko4rinishda bular tosh davri (paleolit, mezolit, neolit), mistosh davri (eneolit), bronza asri va temir davridir. 22 Arxeologik davrlashtirishni yer tarixining geologik davrlari bilan solishtirgan holda, pleystotsen - rnuzlik davri arafasi va muzlik davri, golotsen - muzlik chekinishidan so6ng davrlar ajratilib, ular Qadimgi Sharqda mil. aw. IV mingyillikka qadar ibtidoiy jamiyat tarixiga tocg‘ri keladi. XX asrda L.G. Morgan davrlashtirish tizimi tahrir qilingan bo‘lsa-da, uning ko‘p jihatlaridan foydalanildi. Ibtidoiy tarixining ilk bosqichi «ibtidoiy to‘da», ikkinchi bosqichi - «ibtidoiy urug‘ jamoasi» va so‘nggi bosqichi - «harbiy demokratiya» davri deb atash rasm bo4ldi (S.P. Tolstov, M.O. Kosven, A.M. Xazanov va
0 ‘rta Osiyo qadimgi tarixini davrlashtirish shartli ravishda quyidagicha namoyon bo‘ladi:


Tosh davri insoniyat iarixida eng uzoq davom etgan zamon boiib, moddiy manbalar va arxeologik yodgorliklar topiigan joyiar nomiga qarab, alohida bosqichlar va madaniyatlarga bo4linadi. Qadimgi tosh davri - paleolit tarixi bilan antropogenez - odamning paydo bo4lishi va rivoj lanishi muammosi bogManadi. Arxeologik ma’lumotlarga ko4ra, 0 4rta Osiyo janubida ilk davlatchilik tuzumiga o4tish bosqichi bronza davriga to4g4ri keladi. Mintaqaning boshqa hududlarida ilk shaharlar va daviatlarning vujudga kelishi turli davrlar bilan belgilanadi. Ularning o4troq dehqonchilik viloyatlarida va dasht chorvadorlar madaniyati sharoitida shakllanishi turlicha omillarga asoslangan. Mazkur xususiyatni ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlami o4rganish va tarixni davrlashtirish jarayonida hisobga olish lozim. O'rta Osiyo xalqlari ajdodlarining davlatchiligi tarixi ancha qadim ildizlarga ega. Asrlar davomida ular chet el bosqinchilari (ahamoniylar, yunon-makedonlar)ga qarshi kurash olib borishdi. Turli mahalliy sulolalar davrida o4lkamizda siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar o4zgarib turdi. 0 4rta Osiyo bronza davri tarixiga mansub yozma manbalar aniqlanmagan. «Avesto»da oila va jamoa, iqtisodiy va boshqaruv tizimiga oid, ya’ni kohin - «zaotara», jangchi - «ratayshtar», hunarmand - «xuti», ziroatchi - «vastryoshan» hamda uy egasi - «nmanopati», urug4 jamoasi boshlig4i - «vispati», zodagon - «azata», mulk - «gayta», uy-qo4rg4on - «maytana» kabi ijtimoiy qatlamlar va mulk egalarini belgilab beruvchi maxsus tushunchalar mavjud. Ulai*dan ilk davlatchilik tizimiga o4tish va dastlabki davlatlarning rivojlanishi tarixini o4rganishda foydalanish mumkin. 0 ‘zbekiston tarixini o4rganishda arxeologik davrlashtirish muhim ahamiyat kasb etdi. Shuningdek, qadimgi va o4rta asrlar tarixni davrlashtirish masalasida tarixiy-madaniy taraqqiyotning ijtimoiy-iqtisodiy omillariga asosiy e’tibor qaratildi. Tarix fanida yer yuzida odam paydo bo4lganidan toki Sharqda ilk davlatchilik vujudga kelgunigacha bo4lgan davmi «Ibtidoiy jamiyat tarixi» deb atash rasm bo'ldi. Milodiy 476-yilda G4arbiy Rim imperiyasi qulaguniga qadar kech24 gan voqealar «Qadimgi dunyo tarixi» deb ataldi. Yangi madaniy, ijtimoiy-iqtisodiy shakllar rivojini ocz ichiga olgan olis jarayonlar tarixi turli-tuman arxeologik manbalar asosida o‘rganiladi. «Qadimgi dunyo tarixi» ibtidoiy urug‘chilik tuzumining yemirilishi natijasida quldorlik davlatlaming vujudga kelishi, o‘rta asrlar - ulaming o‘rnida feodal ishlab chiqarish usuliga asoslangan davlatchilikning tarixi sifatida tavsifiangan. Bunday yondashuv ijtimoiyiqtisodiy formatsiyalarining shakllanishi, rivoj lanishi, inqirozi, ya’ni tobora o‘sib almashuvi nazariyasiga asoslangan. Shu bois 0 ‘rta Osiyo ilk o‘rta asrlar (V-VIII) davri G‘arbiy Yevropada feodal jamiyati vujudga kelishi sabablari, uning xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlarining ayrim jihatlari bilan qiyoslandi. 0 ‘rta Osiyo ilk o‘rta asrlar ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarini (mulkchilik, yer egaligi, mulkdorlar ahvoli, ijtimoiy gumhlaming o‘zaro aloqalari) Yevropa ilk o‘rta asrlar jamiyati bilan qiyoslaganda quyidagi hoiatlar e’tiborga molik: - 0 ‘rta Osiyoga nisbatan G‘arbiy Yevropada ilk o‘rta asrlar uzoq davr mobaynida rivoj langan (V asr oxiri - XI asr o‘rtalari); - G‘arbiy va Markaziy Yevropa mamlakatlari ilk o‘rta asrlarda taraqqiyot jihatdan 0 ‘rta Osiyodan orqada qolgan, misol uchun, frankiar jamiyatida xususiy - oilaviy yer egaligi VI asrda shakllana boshlagan; - 0 ‘rta Osiyoga nisbatan ilk o‘rta asrlarda G‘arbiy Yevropada shaharlar madaniyati rivojlanmagan (Fransiya, Angliya va Germaniyada dastlabki shaharlarning vujudga kelishi jarayoni X-XI asrda boshlanadi), xo‘jalik shakllari va hunarmandchilik natural ahamiyatga ega boclib, savdo-sotiq va tovar-pul munosabatlari sust taraqqiy topgan, hunarmandchilik esa qishloq xo‘jaligidan ajralib chiqmagan; - feodalizm klassik tarzda namoyon bo‘lgan Fransiyada VIII asr oxiridan boshlab hosildor yerlaming asosiy qismi (shuningdek, o'tloqlar, o‘rmonlar, ko'llar) qirol, cherkov va feodallar qocliga o‘tadi, dehqonlar ularga qaram bo‘lib, og‘ir majburiyatlami bajarishgan. Shu bois, 0 ‘rta Osiyo ilk o‘rta asrlar jamiyati taraqqiyoti25 da va Yevropa ilk o4rta asrlar davri ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida ocxshashliklar deyarli yo4q. 0 4rta Osiyoda tarixiy voqelik, jumladan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, yer va mulk egaligi ham mutlaq boshqa bo4lgan, shu sababli, mintaqa o4rta asrlar tarixiga Yevropa tarixiga oid formatsiyali yondashuvdan kelib chiqqan «feodalizm» va «feodal jamiyati» kabi atamalar mazmuni ko4p jihatdan mos kelmaydi. 0 4rta Osiyo. jumladan, 0 ‘zbekiston qadimgi davr va o4rta asrlar tarixini davrlashtirishda hanuz inkor etilmagan arxeologik davrlashtirish va fanda e’tirof etilgan atamalar (paleolit, mezolit, neolit, bronza davri, ilk temir asri, antik davri, ilk o4rta asrlar, rivojlangan o4rta asrlar) hamda etnik va siyosiy, sulolaviy belgilarga asoslangan (ahamoniylar, salavkiylar, yunon-baqtriya, yuechji-kushonlar, afrig4iylar, eftaliylar, Turk xoqonligi, Arab xalifaligi, somoniylar, qoraxoniylar, anushteginiylar va h.k.) davrlashtirish tamoyillaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. 1.4.