“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi

---

A.AVLONIY NOMIDAGI XALQ TA’LIMI MUAMMOLARINI 
O‘RGANISH VA ISTIQBOLLARINI BELGILASH ILMIY-TADQIQOT 
INSTITUTI 
 
 
 
 
“Uzluksiz kasbiy rivojlantirish – 2022” loyihasi 
 
 
 
Fandagi yangiliklar, fanni o‘qitishning dolzarb masalalari
moduli bo‘yicha 
 
 
“
Informatika va axborot texnologiyalari fanini o‘qitish metodikasi
”
 
 
o‘quv kursining
 
 
“Informatika va axborot texnologiyalari darslarida dasturlash tillarini 
o‘rgatish muammolari va yechimlari” mavzusidan ma’ruza matni 
 
 
 
 
 
 
 
Ma’ruzasi: Tilovova Muattar Muzapparovna 
Toshkent 2022 
 

---

 
1-Mavzu: Informatika va axborot texnologiyalaridarslarida dasturlash 
tillarini o‘rgatish muammolari va yechimlari 
 
Reja: 
1. Dasturlash tillarining avlodlari 
2. Dasturlash tillarining asosiy turlari. 
3. Dasturlash tillari. Tushunchasi, tasnifi, turlari. 
4. Zamonaviy dasturlash tillarining turlari va turlari. 
1. Dasturlash tillarining avlodlari 
Dasturlash zarurati dasturlashtiriladigan kompyuterlardan oldin ham paydo 
bo‘lgan. Ma’lumki, 18-asrdan boshlab, masalan, yog‘och taxtalar bilan 
dasturlashtirilgan dastgohlar mavjud bo‘lib, ularda kerakli joylarda teshiklar 
qilingan. 
Dasturlashning rivojlanishiga 1945-yilda nashr etilgan Jon Von Neyman 
g‘oyasi yordam berdi, unda u dasturning o‘zi ma’lumotlar bilan birga xotirada 
saqlanadigan kompyuterni tasvirlab berdi. 
Birinchi avlod dasturlash tili – bu mashina kodi. Mashina kodi kompyuter 
(protsessor) bajarishi mumkin bo‘lgan ko‘rsatmalardan (shuningdek, bu 
ko‘rsatmalarga tegishli ma’lumotlardan) iborat. Mashina kodida dasturlashda 
dasturchi o‘z dasturini protsessor tushunishi va bajarishi uchun uni ikkilik kod 
bilan yozishi kerak edi. Aslida, bunday dasturlash uskunani yaxshi bilish va 
tushunishni talab qiladi, chunki dasturlash jarayonida protsessor nima qila olishi, 
kirish-chiqish qurilmalari qayerda joylashganligini, shuningdek ular bilan qanday 
aloqa qilishni bilish kerak. U yoki bu operatsiyaga qancha vaqt sarflanadi. Shunday 
qilib, mashina kodi tegishli dastur ishlaydigan apparat bilan juda qattiq bog‘langan. 
Bugungi kunda mashina kodi kompyuterlardan yo‘qolmagan, past darajadagi 
(apparat darajasidagi) barcha harakatlar hali ham mashina kodida sodir bo‘ladi, 
ya'ni. Dastur qanday dasturlash tilida yozilgan bo‘lsa, u oxir-oqibat apparat 
tushunadigan mashina kodiga aylanadi. 
Assambleya tillari ikkinchi avlod tillari hisoblanadi. Mashina kodiga kelsak, 
barcha dasturlar ikkilik kodda amalga oshirilgan, shuning uchun o‘qish va disk 
raskadrovka qilish ko‘p vaqtni oladi. Assambleya tilida dasturlashda yo‘riqnomalar 
odamga tushunarli shaklda taqdim etiladi. Dasturlashning o‘zi mashina kodidagi 
dasturlashga juda o‘xshaydi, chunki ko‘rsatmalar mashina kodidagi kabi (faqat 
boshqa shaklda – so‘z shaklida). Assambleyada yozilgan dastur quyidagicha: 
MOV AL, 19 
ALD QO‘SISH, 4 

---

OCH 2 
Bu kod bo‘lagi AL registrining 19 qiymatini belgilaydi (odatda, qiymatlar 
o‘n oltilik tizimda raqamlar bilan ifodalanadi), AL registrining qiymatiga 4 
raqamini qo‘shib, keyin 2 raqamini chiqishga 2 yuboradi. Yozma dastur. 
montajchidan mashina kodiga tarjima qilinadi va shundan so‘ng protsessor uni 
bajarishni boshlashi mumkin ... 
O‘rnatish tillari va mashina kodi past darajadagi tillar hisoblanadi. 
Uchinchi avlod dasturlash tillari allaqachon yuqori darajali tillar deb 
nomlangan. Bunday dasturlash tillari apparat bilan juda bog‘liq emas. Bu shuni 
anglatadiki, dasturchi endi qo‘shimcha qurilmaning tuzilishi va xususiyatlarini aniq 
bilishi shart emas, lekin u uskunadan nisbatan mustaqil bo‘lishi mumkin, shundan 
so‘ng bu dastur turli xil asboblar yordamida uskuna tushunadigan shaklga 
o‘tkaziladi. Aniqroq aytganda, bu qanday amalga oshiriladi, keyinroq tasvirlanadi. 
Ma’lum va ishlatilgan dasturlash tillarining aksariyati uchinchi avlod tillari 
qatoriga kiradi, masalan: 
FORTRAN (IBM Mathematical FORmula TRANslating System) –1950-
yillarda matematik hisoblash va ilmiy maqsadlar uchun ishlab chiqilgan dasturlash 
tili. 
COBOL (COmmon Business Oriented Language) –1959-yilda yaratilgan, 
asosan biznes ehtiyojlarini qondiradigan dasturlarni yozish uchun yaratilgan 
ob’ektga yo‘naltirilgan dasturlash tili. 
BASIC (Boshlang‘ichning ko‘p maqsadli ramziy ko‘rsatma kodi) –1963-
yilda ishlab chiqilgan til, muhandislar kompyuterda turli simulyatsiyalarni bajarishi 
uchun yaratilgan. 
Paskal – 1970-yillarda yaratilgan va dasturlashni o‘rgatish uchun yaratilgan 
dasturlash tili. 
C – ism bu til asosan B nomli tilga asoslanganligidan kelib chiqadi, u 
operatsion tizimlarni yozish uchun yaratilgan (ko‘p UNIX mos keladigan 
operatsion tizimlar shu tilda yozilgan), uzoq vaqtdan beri eng mashhur dasturlash 
tillaridan biri bo‘lib kelgan. . 
C ++ – ob’ektga yo‘naltirilgan C. 
Java – bu C ++ ga asoslangan dasturlash tili. 
Visual Basic, Delphi, Python, C # – bu uchinchi avlod tillari. Uchinchi avlod 
dasturlash tillarining ko‘pchiligi to‘rtinchi va beshinchi avlod tillariga qaraganda 
yoshroq (yangi). 
4 – avlod dasturlash tillari ularni o‘rganish va ishlatishni osonlashtirish 
uchun yaratilgan. Bu tillar odatda bitta dasturga nisbatan protsessual bo‘lmagan. 
To‘rtinchi avlod dasturlash tilining namunasi SQL (Strukturalangan so‘rovlar 
tili)dir. Unda “nima qilish kerak” haqida ko‘proq va “qanday qilish kerak” haqida 

---

kamroq aytilgan. Beshinchi avlod tillari sun'iy intellekt tizimlarini ishlab chiqish 
va shu mavzu bilan bog‘liq muammolarni hal qilish uchun yaratilgan.