Uzoq va qisqa muddatli harajatlar va harajatlar egri chizig’ining shakllanishi

2.5-rasm. Xarajatlarning namoyon bo’lish sohasiga ko’ra turkumlanishi.
S of muomala xarajatlari sotuvchi maoshi, marketing (iste'molchilar talabini o’rganish), reklama va shu kabi xarajatlardan iborat bo’ladi. Sof muomala xarajatlari tovar qiymatini oshirmaydi va ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan tovarni sotgandan keyin olingan foyda hisobidan qoplanadi.
2.6-rasm. Xarajatlarning jalb etilish manbaiga ko’ra turkumlanishi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining ikkinchi yo’nalishdagi konsepsiyalari marjinalistlar va neoklassiklar tomonidan ishlab chiqilgan bo’lib, ular bu boradagi klassik nazariyalarni ham ma'lum darajada hisobga oladilar. Biroq, bu konsepsiyalarning o’ziga xos tomoni shundaki, ular ishlab chiqarish xarajatlarini tushuntirishda resurslarning cheklanganligi va ulardan muqobil foydalanish imkoniyatlaridan kelib chiqadilar.

Tashqi xarajatlar korxona tomonidan uchun zarur resurs va xizmatlarni tashharidan to’lov asosida jalb etishi natijasida vujudga keladigan xarajatlardir. Bunday xarajatlarga yollanma ishchilar ish haqi, xom-ashyo va materiallar uchun to’lovlar, kredit uchun foiz to’lovlari, ijaraga olingan yer uchun renta, transport xizmati va boshqa har xil xizmatlar uchun to’lovlar kiradi. Tashqi xarajatlar to’lov hujjatlari bilan rasmiylashtiriladi, shu sababli buxgalteriya xarajatlari deb ham ataladi.
Korxonaning o’ziga tegishli bo’lgan resurslardan foydalanishi bilan bog’liq xarajatlar ichki xarajatlar deyiladi.
Bunday xarajatlar pul to’lovlari shaklida chiqmaydi. Shu sababli ichki xarajatlar darajasini baholash o’z resurslari qiymatini shunga o’xshash resurslarning bozordagi narxlariga taqqoslash orqali amalga oshiriladi.

2.3. XARAJATLARNİ KAMAYTİRİSH YO’LLARİ.

O'zgaruvchan xarajatlarni kamaytirish uchun vaziyatga ta'sir qilishning bir necha usullarini ko'rib chiqish mumkin. Ishlab chiqarishni ko'paytirish samarasidan foydalanish mumkin. Ishlab chiqarishning sezilarli o'sishi bilan o'zgaruvchan xarajatlarning o'zgarishi chiziqli bo'lmaydi. Muayyan nuqtada ularning o'sishi sekinlashadi. Bu sinish nugtasi. Bu bir necha sabablarga ko'ra sodir bo'ladi. Dastlab boshqaruv xarajatlari kamayadi. Bunday tadbirlar yordamida tadqiqotlar o'tkazish va ishlab chigarish jarayoniga texnologik yangiliklarni kiritish mumkin. Kamchilik hajmi kamayadi, mahsulot sifati yaxshilanadi. Sig'imdan to'liq foydalanish ham ko'rsatkichga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.

Xarajatlarni kamaytirish rejasining namunasi
Xarajatlarni kamaytirishni rejalashtirish vaqt bo'yicha taqsimlanadigan bir qator tadbirlarni o'z ichiga oladi:

1. Moliyaviy intizomga rioya qilish. Moliyaviy intizomga rioya qilishga qaratilgan tadbirlar shakllanmoqda. Xususan, tasdiqlangan ma'lumotlarga aniq rioya qilgan holda reja ishlab chiqilmoqda. Menejer tomonidan qabul qilingan va byudjetda qayd etilgan qarorlar faqat alohida holatlarda buzilishi mumkin.

   
   

2. Buxgalteriya hisobini tashkil qilish. Korxona xarajatlarini muntazam ravishda kamaytirish uchun moliyaviy hisob va nazorat tizimini joriy etish kerak. Nafaqat xarajatlar, balki korxonaning daromadlari ham hisobga olinishi kerak. Qarzni undirishga qaratilgan tezkor choralarni amalga oshirish kerak. Shuningdek, korxonaning o'zi zudlik bilan byudjet to'lovlarini va xodimlar va pudratchilar uchun to'lovlarni amalga oshirishi kerak, bu esa jarimadan qochadi.

   
   

3. Xarajatlarni kamaytirish rejasini ishlab chiqish va amalga oshirish. Xarajatlarni qisqartirish dasturining maqsadi kamaytirilishi kerak bo'lgan xarajatlarning eng aniq maqsadli qiymatlarini ta'minlashdir. Ushbu chora-tadbirlar doirasida xarajatlarni kamaytirish mumkin bo'lgan zaif tomonlarini aniqlagan holda butun korxona uchun reja ishlab chiqish va har bir tarkibiy bo'linma uchun mahalliy moliyaviy intizomni kuchaytirish rejalashtirilgan.

   
   

4. Cheklar. Xarajatlarni kamaytirish samaradorligini baholash uchun doimiy ravishda mustaqil monitoring olib borish kerak, bu bizga tabiiy yo'qotishlarni, mumkin bo'lgan tanqisliklarni, texnologik yo'qotishlarni tegishli xarajatlarni kamaytirish rejasiga kerakli o'zgartirishlar kiritish bilan baholashga imkon beradi.

   
   

5. Yo'qotishlarni tahlil qilish. Keyingi xarajatlarni kamaytirish uchun har qanday natijani, shu jumladan salbiyni diqqat bilan tekshirish kerak. Mahsulotlarni (xizmatlarni) arzon narxlarda sotishga majbur qiladigan ishlab chiqarish yo'qotishlarini tahlil qilish kerak. Shuningdek, kamchiliklar, o'zgartirishlar va kamchiliklar alohida eslatmaga kiradi. Bu nafaqat ishlab chiqarish tannarxining pasayishiga, balki qo'shimcha xarajatlarga ham olib keladi. Ishlab chiqarishda uzilishlar, mahsulotlarni kutish ham yuqori xarajatlarga olib kelishi mumkin.