V bob. Mexanika sexini rejalashtirishda hisoblarni bajarish

5.5. Ishchilar tarkibi va sonini aniqlash

Sex ish faoliyatida ishtirok etuvchi umumiy ishchilar soni quyidagilardan iborat:

1. 
   asosiy ishchilar, asosan dastgohlarda ishlovchilar;
   

b) yordamchi ishchilar;
v) kichik xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar;
g) xizmatchilar; muhandis-texnik xodimlar (MTX) va hisob- idora xodimlari (HIX).
Yakka tartibli va seriyali ishlab chiqarishlar uchun asosiy ishchilar soni ish turi va malakasi bo‘yicha (razryad) quyidagi ikki usulda aniqlanadi:
1) yil davomida ishlab chiqariladigan detallarni tayyorlash uchun kerakli umumiy vaqt me’yori bo‘yicha;
2) dastgohlarning berilgan soni bo‘yicha.
Umumiy vaqt me’yori bo‘yicha texnologik kartada har bir jarayon uchun berilgan donabay-kal kulyatsiyali vaqt asosida dastgohda ishlovchi ishchilar soni quyidagicha aniqlanadi:


, (5.39)

bu yerda T_d-k -yillik ishalb chiqariladigan detallarga ishlov berish uchun sarflanadigan umumiy me’yoriy donabay-kal kulyatsiyali vaqt, soat;

F_i.x.v- bir ishchining yil davomida xaqiqiy ishlash vaqt fondi, soat;
S_i – bir ishchining bir vaqtning o‘zida ishlaydigan dastgohlar soni;
t_d-k – bir detalga ishlov berish donabay kal kulyatsiya vaqti, min;
D – yil davomida ishlov beriladigan bir turdagi detallar soni.
Dastgohlarning berilgan soni bo‘yicha ishchilar soni quyidagicha aniqlanadi:


, (5.40)

bu yerda F_d.x.v-bir smenali ishlashda dastgohning haqiqiy yillik vaqt fondi, soat;

m-bir sutkada dastgohning ishlash smenalari soni;
S_kab -qabul qilingan dastgohlar soni;
_yu-dastgohlarning yuklanish koyeffitsiyenti;
F_i.x.v- bir ishchining yil davomida xaqiqiy ishlash vaqt fondi, soat;
S_i- bir ishchining bir vaqtning o‘zida ishlaydigan dastgohlar soni.
Agar (6.39) va (6.40) formulalar bo‘yicha ishchilar soni kasrli chiqsa, u holda butun songa yaxlitlanadi.
Ishchining yillik nominal vaqt fondi (F_u) jihozlarning yillik nominal vaqti singari aniqlanadi, ya’ni kalendardagi kunlardan dam olish va bayram kunlari ayiriladi. Bunda ham yil davomidagi bayram oldi qisqartirilgan kunlari hisobga olinadi. Demak, ishchining yillik ishlash nominal vaqt fondi dastgohning yillik ishlash vaqt fondiga teng bo‘ladi, ya’ni 41 xaftalik ish rejimi uchun 2070 soatni tashkil etadi.
Ishchini yil davomidagi ta’til vaqti va ishga uzrli sabablarga ko‘ra kelmasligini hisobga oluvchi koyeffitsiyent K_i loyiha ishlarida tegishli me’yorlar asosida olinadi va u mexanika-yig‘uv sexlari uchun 15 kunlik ta’til uchun K_iq 0,9 (nominal yillik vaqt fondining 10 foizi), 18 kunlik ta’til uchun K_iq 0,89 (nominal yillik vaqt fondining 11 foizi), 24 kunlik ta’til uchun K_iq 0,87 (nominal vaqt fondining 13 foizi) teng bo‘ladi. K_i ni hisobga olgan holda ishchining yillik xaqiqiy ishlash vaqt fondi, tegishli ravishda 1860, 1840 va 1800 soatga teng bo‘ladi, ya’ni:

Mexanika sexi uchun ishlab chiqarish ishchilari sonining dastgohchilar soniga nisbatan foiz hisobida qabul qilinadi, masalan yakka tartibli va mayda seriyali ishlab chiqarishlar uchun 3-5%, yirik seriyali va ommaviy ishlab chiqarishlar uchun 1-3% gacha bo‘ladi.
Sexdagi yordamchi ishlarni bajarish uchun yordamchi ishchilar tarkibi qabul qilinadi. Bularga dastgoh sozlovchilar, brigadirlar, asbob tarqatuvchilar, omborchilar, moylovchilar, charxlovchilar, nazoratchilar, kran xaydovchilari, elektromontyorlar va boshqa ishchilar kiradi.
Yuqoridagi har bir yordamchi ishchilar soni bajariladigan ish tavsifi va hajmi asosida olinadi. Masalan: dastgoh sozlovchilar, elektromontyorlar, asbob tarqatuvchilar xizmat ko‘rsatuvchi dastgohlar soni asosida; kran xaydovchisi sexdagi kranlar soniga asosan; nazoratchilar texnologik nazorat jarayoni asosida; charxlovchilar charxlash dastgohlari soniga asosan va h.k.
Yordamchi ishchilar sonini ko‘pchilik xollarda hisobiy yo‘l bilan aniqlanmaydi, balki asosiy ishlab chiqarish ishchilari soniga nisbatan foiz hisobida olinadi. Yordamchi ishchilarni 2 guruhga bo‘lish mumkin:
1. Dastgohlarga xizmat ko‘rsatuvchi yordamchi ishchilar.
2. Dastgohlarga xizmat ko‘rsatmaydigan yordamchi ishchilar.
Birinchi guruhdagilar soni yordamchi ishchilarning umumiy soniga nisbatan 60%, ikkinchisi esa 40% ni tashkil qiladi.
Seriyali ishlab chiqarishda yordamchi ishchilar asosiy ishchilarga nisbatan 18-25% ni, ommaviy ishlab chiqarishda esa 35-50% ni tashkil qiladi.
Kichik xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar: sex va maishiy xonalarning tozalovchilari, kur yerlar, telefonchilar - ishchilar soniga nisbatan 2-3% ni tashkil etadi.
Sex xizmatchilari ikki kategoriyaga bo‘linadi: muhandis-texnik va hisob-idora xodimlari. Ularning umumiy soni umumiy ishchilar soniga nisbatan 15-18% ni tashkil qiladi, chunonchi 11-13% ni muhandis-texnik xodimlar, qolgan qismi esa hisob-idora xodimlariga to‘g‘ri keladi. Demak, (6.40) ga asosan yordamchi ishchilar soni seriyali ishlab chiqarish uchun quyidagi formula yordamida aniqlanadi:


R_yord q (5.41)

bu yerda R_dast – asosiy ishchilar soni

Ommaviy ishlab chiqarish uchun quyidagi formula yordamida aniqlanadi:


R_yord q (5.42)

bu yerda R_dast – asosiy ishchilar soni.

Kichik xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar soni quyidagicha aniqlanadi:
R_kx q (5.43)

bu yerda R_dast – asosiy ishchilar soni

R_yord – yordamchi ishchilar soni.
Xizmatchi xodimlar soni quyidagicha aniqlanadi:


R_xx q (5.44)

bu yerda R_dast – asosiy ishchilar soni

R_yord – yordamchi ishchilar soni.
Muhandis - texnik xodimlar soni quyidagicha aniqlanadi:


R_mtx q (5.45)
Hisob-idora xodimlari soni quyidagicha aniqlanadi:


R_xix q (5.46)