V. G. Yusupov, M. T. Toshev, N. A. Parpiyev koordinatsion birikmalar kimyosi

3.6 IZOMERIYANING QOLGAN TURLARI.
Yuqorida ko`rib chiqilgan izomeriya turlaridan tashqari koordinatsion birikmalarda ionizatsion, solvat (gidrat) va koordinatsion izomeriya turlari mavjud.
Ionizatsion izomeriya ionlarning koordinatsion sferani ichki yoki tashqi qismlarida joylashganlaridan kelib chiqadi. Masalan, [Pt(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>Cl<sub>2</sub>]Br<sub>2</sub> va [Pt(NH<sub>3</sub>)<sub>4</sub>Br<sub>2</sub>]Cl<sub>2</sub> kompleks birikmalaridan ionizatsion izomerlardir. Ionizatsion izomerlar odatda bir-biridan fizikaviy va kimyoviy xosssalari bo`yicha keskin farq qiladi. Masalan, to’q qizil [Co(NH₃)₅Br]SO₄ kompleks birikma ionlari bilan oq BaSO₄ cho`kma hosil qiladi, chunki kompleksni ichki va tashqi sferalarga parchalaganda hosil bo`lgan SO₄^2– va Ba²⁺ - ion bilan reaksiyaga kirishadi. Bu kompleksga ionizatsion izomer bo`lgan [Co(NH<sub>3</sub>)<sub>5</sub>SO<sub>4</sub>]Ba bariy ionlari bilan umuman reaksiyaga kirishmaydi, lekin kompleksning suvli eritmasiga Ag(I) – ionlari qo`shilsam sariq rangli AgBr cho`kma hosil bo`ladi. Ionizatsion izomeriya hodisasi ko’p kompleks birikmalarning ichki va tashqi koordinatsion sferalar tarkibini aniqlashda katta yordam beradi. Solvat izomeriya etuvchi molekulalarning ichki yoki tashqi koordinatsion sferada joylanishidan kelib chiqadi. Erituvchi sifatida suv bo`lsa, gidrat izomeriya sodir bo`lad. Gidrat izomeriyaga xrom (III) ning suv va xlor ligandlari bilan hosil qilgan bir nechta komplekslarini misol qilib keltirsa bo’ladi:
[Cr(H₂O)₆]Cl₃ – bo`z-zangori rangli
[Cr(H<sub>2</sub>O)<sub>5</sub>Cl]Cl<sub>2</sub>*H<sub>2</sub>O – och-ko`k rangli
[Cr(H₂O)₄Cl₂]Cl*2H₂O – to’q-ko’k rangli
Bu izomerlarga H₂SO₄ ta`sir qilinganda birinchi izomer suvni yo`qotmaydi ( oltita suv molekulasi ichki koordinatsion sferada joylashgan), ikkinchi izomer bittam uchunchi izomer ikkita tashqi koordinatsion sferada joylashgan suv molekulalarini yo`qotadi. Tashqi sferada joylashgan Cl<sup>–</sup> - ionlarning sonini aniqlash ham oson bo`ladi. Komplekslarning 1 mol eritmalariga AgNO₃ eritmasidan ortiqcha miqdor qo`shilganda 3,2 va 1 mol AgCl cho`kmasi hosil bo’ladi.
Nihoyat, koordinatsion izomeriya tarkibida kompleks kation va kompleks anion bo’lgan birikmalarda uchrab ularda ligandlarning bir-biri bilan almashinishi natijasida sodir bo’ladi. Masalan,binafsha rangli [Cu(NH₃)₄][PtCl₄] va ko’k rangli [CuCl₄][Pt(NH₃)₄] kompleks birikmalar koordinatsion izomerlardir, chunki ularning umumiy tarkibi bir xil bo’lganiga qaramay xlor ionlari va ammiak molekulalari bir-biri bilan almashgan.