V. G. Yusupov, M. T. Toshev, N. A. Parpiyev koordinatsion birikmalar kimyosi

V.G.Yusupov, M.T.Toshev, N.A.Parpiyev
KOORDINATSION BIRIKMALAR KIMYOSI

O’zbekiston Respublikasi Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi oliy o`quv

yurtlarining kimyo va kimyo texnologiyasi ixtisosliklari bo’yicha
ta`lim olayotgan talabalar uchun darslik sifatida ruxsat etgan.

Toshkent- “Universitet”- 1996

Taqrizchilar: Kimyo fanlari doktori, professor X.T.Sharipov, Kimyo fanlari doktori O.F.Xodjayev

Bosh muharrir: Kimyo fanlari doktori, professor V.G.Yusupov

Mundarija.
So’z boshi...........................................................................................................................6
I.BOB
KOORDINATSION BIRIKMALAR KIMYOSIGA KIRISH
1.1. Koordinatsion kimyoning asosiy tushunchalari ……………………………………7
1.2 Koordinatsion birikmalarning nomenklaturasi ……………………………………11
1.3 Koordinatsion birikmalarning klassifikatsiyasi …………………………………..14
II BOB
KOORDINATSION BIRIKMALARDA KIMYOVIY BOG’NING TABIATI KOMPLEKSLARNING GEOMETRIK KONFIGURATSIYALARI.
2.1 Molekulyar simmetriya …………………………………………………………….16
2.2 Koordinatsion birikmalarning konfiguratsiyalari …………………………………20
2.3 Kristall maydon nazariyasi ………………………………………………………..29
2.4 Valent bog`lanish usuli ……………………………………………………………33
2.5 Molekular orbital usuli …………………………………………………………….36
III BOB
KOORDINATSION BIRIKMALARDA IZOMERIYA TURLARI
3.1 Geometrik izomeriya ………………………………………………………………56
3.2 Optik izomeriya ……………………………………………………………………58
3.3 Struktur izomeriya ………………………………………………………………….59
3.4 Konformatsion izomeriya …………………………………………………………..61
3.5 Bog` izomeriyasi ……………………………………………………………………62
3.6 Izomeriyani qolgan turlari ………………………………………………………….65
IV BOB
KOORDINATSION BIRIKMALARNI FIZIK USULLAR YORDAMIDA O`RGANISH
4.1 Spektroskopiyaning umumiy asoslari ………………………………………………67
4.2 Elektronspektroskopiya …………………………………………………………….69
4.2.1 Metall ionlarida elektronlarning o’zaro ta’siri
va termlar ……………………………………………………………. ………………..74
4.2.2 Erkin ionlarda spin-orbital o’zaro ta’siri …………………………………………77 4.2.3 Ligandlarning metal ionlarini d-orbitallar
energiyasiga ta`siri ………………………………………………………………80
4.2.4 Yan-Teller effekti …………………………………………………………….83
4.2.5 dⁿ – konfiguratsiyali metal ionlari komplekslarini
elektron spektrlari …………………………………………………………………..83
4.3 Tebranish spektroskopiyasi ………………………………………………………93
4.4 Magnitizm ………………………………………………………………………..101
4.5 Elektron paramagnet rezonans (EPR) spektroskopiyasi ………………………….109
4.6 Yadro magnit rezonans (YaMR) spektroskopiyasi ………………………………123
4.7 Yadro kvadrupol rezonans (YaKR) spektroskopiyasi ……………………………141
4.8 Messbauer spektroskopiyasi ……………………………………………………142
4.9 Difraksion usullar ……………………………………………………………….152
V BOB
KOMPLEKS BIRIKMALARNING ASOSIY TURLARI
5.1 Metall- ionlari va ligandlarning electron tuzilishiga va
“qattiq”, “yumshoqligiga” qarab turlarga bo`linishi …………………………………156
5.2 σ- va π- donorli ligandlarning koordinatsion birikmalari ………………………159
5.3 Metallarning π- akseptorli ligandlar bilan kompleks
birikmalari …………………………………………………………………………….165
5.4 π- komplekslar ……………………………………………………………………174
5.5 Metallarning polidentat ligandlar bilan hosil qilgan
komplekslari …………………………………………………………………………..182
5.6 Ko’p yadroli kompleks birikmalar…………………………………………………193
VI BOB
KOMPLEKS BIRIKMALRNING ERITMALARIDA MUVOZANATLAR
6.1 Kompleks hosil bo`lish termodinamikasi …………………………………………197
6.2 Muvozanatlarning bosqichma-bosqich tabiati ……………………………………199
6.3 Eritmada aralash ligandli komplekslarning barqarorligi ….………………………201
6.4 Gomogen va geterogen eritmalarda kompleks birikmalarning
konsentratsiyalarni aniqlash…………………………………………………………204
6.5 Kompleks barqarorligiga ta`sir etuvchi faktorlar.
Ervin-Vilyams qatori………………………………………………………………209
VII BOB
KOORDINATSION BIRIKMALARNING KISLOTA-ASOS VA OKSIDLANISH VA QAYTARILISH XOSSALARI
7.1 Koordinatsion birikmalarning kislota va asosli xususiyatlari va ularda
har xil faktorlarning ta`siri……………………………………………………………210
7.2 Koordinatsion birikmalarning oksidlanish- qaytarilish reaksiyalari………………212
7.3 Koordinatsion birikmalarning oksidlanish-qaytarilish potensiallariga
ligandlar tabiatining ta`siri……………………………………………………………215
7.4 Koordinatsion birikmalarning fotokimyoviy oksidlanish
qaytarilish reaksiyalari ………………………………………………………………219
VII BOB
KOORDINATSIYA QAVATIDAGI LIGANDLARNING REAKSION XOSSALARI
8.1 Koordinatsiya jarayonida ba`zi anorganik ligandlarning reaksion
xossalari……………………………………………………………………221
8.2 Koordinatsiyaga uchragan ba’zi organik moddalarning reaksion
xossalari……………………………………………………………………223
8.3 Qattiq holatda kechadigan termik reaksiyalar paytida ligandlarning
kimyoviy o’zgarishlari …………………………………………………………231
8.4 Templat sintez……………………………………………………………………235
IX BOB
KOORDINATSION BIRIKMALAR REAKSIYALARINING MEXANIZMLARI. LIGANDLARNING O’ZARO TA’SIRLASHUVI
9.1 Rasmiy kinetikaning asosiy tushunchalari …………………………………244
9.2 Koordinatsion qobiqda ligand almashish reaksiyalarining
klassifikatsiya va mexanizmlari ………………………………………………………246
9.3 Trans- ta’sir etish qonuniyati ………………………………………………………251
X BOB
KOORDINATSION BIRIKMALARNING QO`LLANISHLISHI
10.1 Koordinatsion birikmalarning analitik kimyoda qo’llanilishi……………………261
10.2 Koordinatsion birikmalarning kimyo texnologiyada
qo’llanilishi…………………………………………………………………………262
10.3 Metallkompleksli kataliz ………………………………………………………263
10.4 Bo’yoqlar va pigmentlar ………………………………………… 263
10.5 Biologik sistemalar uchun koordinatsion birikmalarning
ahamiyati…………………………………………………………………………….…269
10.6 Tibbiyotda koordinatsion birikmlarning qo’llanilishi ……………………………280
ILOVA………………………………………………………………………………….287
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………………295
QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR ……………………………………………………295

SO’Z BOSHI

Koordinatsion birikmalar kimyosi juda tez rivojlanayotgan fanlar jumlasiga kiradi. Bu fan anorganik kimyo fanining rivojlanishi natijasi o’laroq, u zamonaviy organic, analitik, biologic va fizikaviy kimyo fanlari bilan uzviy bog`langan. Koordinatsion birikmalar kimyosi yutuqlari kimyo texnologiyasida, biologiyada, tibbiyotda va sanoatning xilma-xil tarmoqlarida keng qo’llanilmoqda.
Respublikada bir qator yangi universitetlarning ochilishi va ularda koordinatsion birikmalar kimyosi fanining o’rganilishi, qolaversa bu fan bo’yicha o’zbek tilida birorta darslik yo’qligi sababli, bunday kitobga bo’lgan ehtiyoj tobora aniq sezilmoqda. Ushbu zarurat tufayli yozilgan qo’lingizdagi darslikda koordinatsion birikmlari kimyosining asosiy tushunchalari, qoida va qonuniyatlari bayon va tahlil etilgan. Koordinatsion birikmalarning tuzilishi va xossalarini o`rganish hozirgi zamon fizik usullarisiz umuman, mumkin emas. Shuning uchun fizik usullarni nazariy asoslari, qo’llaniladigan asboblarning ishlash prinsiplari va olingan natijalarining tadbiqi misollar bilan yoritilgan. Shu bilan birga koordinatsion birikmalarning asosiy kimyoviy xossalari, ular ishtirokida boradigan jarayonlarning mexanizmlari va koordinatsiyaga uchragan alohida ligandlarning reaksion qobiliyati darslikda keng yoritilgan. Oxirgi bobda koordinatsion birikmalarning biologik tizimlardagi ahamiyati va turli sohalarda qo’llanilishi keltirilgan. Shuning uchun darslikdan ba’zi boshqa fanlarni (masalan, analitik kimyo, metallo organik kimyo, bioanorganik va bioorganik, biologik kimyo fanlarini) o’rganishda ham foydalanish mumkin.
Mazkur darslik kimyo fanlari doktorlari professorlar V.G.Yuspov (Andijon davlat tibbiyot instituti), M.T.Toshev (Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi instituti) va O’zRFA ning akademigi professor M.A.Parpiyev (Toshkent kimyo-texnologiya instituti) tomonlaridan ko’p yillar davomida o’qilgan ma`ruzalar asosida yozilgan.
Ushbu qo’lingizdagi darslik o’zbek tilida birinchi marta yozilgani uchun ayrim kamchiliklardan xoli emas. Shu boisdan darslik bilan yaqindan tanishib chiqqan mutaxassis va kitobxonlardan darslik to`g`risidagi fikr va mulohazalarini bizga yozib yuborishlarini so’raymiz.