V. I. Romanovskiy nomidagi Matematika insitutining yangi va zamonaviy binosi barpo etildi

Trigonometrik ifodalarni ayniy almashtirish.

Maktab matematika kursining trigonometriya bo’limida juda ko’p ayniy munosabatlar, jumladan, quyidagi munosabatlar o’rganiladi:

1. Trigonometrik funksiyalarning birini ikkinchisi orqali ifodalaydigan ayniy almashtirishlar.
2. Trigonometrik ifodalarni soddalashtirishdagi ayniy almashtirishlar.
3. Trigonometrik ayniyatlarni isbotlashdagi ayniy almashtirishlar.
4. Trigonometrik tenglamalarni yechishdagi ayniy almashtirishlar.
Yuqoridagilardan ko’rinadiki, trigonometriya kursida ayniy almashtirishlar muhim o’rinni egallaydi. IX sinf geometriya kursida trigonometrik funksiyalarga ta’rif berilganidan so’ng, to’rtta trigonometrik funksiyalarni o’zaro bog’lovchi quyidagi uchta ayniyat o’rganiladi:

Bu ayniyatlarni keltirib chiqarish maktab geometriya kursida batafsil bayon qilingan. Bu ayniyatdardan yana quyidagi uchta ayniyat keltirib chiqariladi:

Yuqoridagi ayniyatlar trigonometrik ifodalarni hisoblashda bajariladigan ayniy shakl almashtirishlarda eng ko’p ishlatiladigan ayniyatlar bo’lib hisoblanadi. O’qituvchi o’quvchilarga ildizli ifodalar ustida bajariladigan trigonometrik ayniy shakl almashtirishlarni bajarishga alohida e’tibor berish lozim. Masalan, ifodani olaylik. Buni hisoblaydigan bo’lsak, tengligi o’rinli bo’ladi.
O’quvchilarga va tengliklarning ma’nosini tushuntirish lozim. Bu erda qiymat I chorakdagi, esa III chorakdagi qiymat ekanligini geometrik nuqtai nazaridan ko’rsatib tushuntirish maqsadga muvofiq. Bundan tashqari  ning aniq son qiymatlarida ham bu ifodalarni hisoblash lozim. Masalan, bo’lganda shuning uchun , ammo . Demak, ekan.
O’quvchilar ayniy shakl almashtirishlarni yaxshi o’zlashtirishlari uchun birinchidan trigonometrik funksiyalar ta’rifini, ulardan birini ikkinchisi orqali ifodalovchi va asosiy ayniyatlar kabi formulalarni bilishlariga, ikkinchidan esa ana shu formulalarni trigonometrik ifoda berilishiga qarab tadbiq qila olish malakalariga bog’liqdir. Maktab matematika kursidagi trigonometrik ayniy shakl almashtirishlarni og’zaki bajarishga o’quvchilarni o’rgatish ularda mantiqiy matematik tafakkurni shakllantiradi. O’qituvchi biror trigonometrik ifodaning shaklini almashtirishni bajarishdan oldin o’quvchilarga eng sodda bo’lgan og’zaki trigonometrik mashqlardan namunalarni doskaga yozib, o’quvchilardan tezroq og’zaki soddalashtirishni bajarishlarini talab qilishi o’quvchilarni trigonometrik ayniyat va formulalarni esda doimo saqlashlariga imkon yaratadi.
Masalan,

Bundan keyin o’qituvchi murakkabrok trigonometrik almashtirishlarni ko’rsatishi maqsadga muvofiqdir.
1-misol. (1–sin)(1+sin)–cos² ifodani soddalashtiring.
1-usul.

2-usul.
2-misol. ifodani soddalashtiring.

3-misol. ayniyatni isbotlang.

4 - misol. ifodani soddalashtiring.

Yuqoridagilardan ko’rinadiki, trigonometriya kursida ayniy almashtirishlar muhim o’rin egallaydi. O’quvchilar trigonometrik ayniy shakl almashtirishlarni yaxshi o’zlashtirishlari uchun birinchidan, trigonometrik funksiyalarni birini ikkinchisi orqali ifodalovchi va asosiy ayniyat kabi formulalarni, ikkinchidan esa shu formulalarni trigonometrik ifodani berilishiga qarab tadbiq qila olish malakalariga bog’liqdir. Trigonometrik ayniy shakl almashtirishlarni bajarish uchun quyidagi formulalarni bilishlari kerak:
1. Asosiy trigonometrik ayniyatlar:


Bu ayniyatlardan kelib chiqadigan formulalar quyidagilardir:


1-misol. Ayniyatni isbotlang.

Isboti:

2-misol. Ayniyatni isbotlang:

II. Ikki burchak yig’indisi va ayirmasining trigonometrik funksiyalari.

1-misol. cos15^o ni hisoblang.
Hisoblash.

2-misol. sin15^o ni hisoblang .
Hisoblash

Xuddi shuningdek, tg15^o=2– , stg15^o=2+ , sec15^o= larni hisoblash mumkin.
3-misol. ayniyatni isbotlang.

4-misol. sin(+)sin(-)=sin²–sin² ayniyatni isbotlang.

Keltirish formulalari:


IV. Ikkilangan va uchlangan burchakning trigonometrik funksiyalari:





1-misol. sinsin(60^o–)sin(60^o+)= sin3 ayniyatni isbotlang.

2-misol. coscos(60^o––)cos(60^o+)= cos3 ayniyatni isbotlang.
3-misol. tgtg(60^o–)tg(60^o+)=tg3 ayniyatni isbotlang.
Bu ayniyatlardan foydalanib, quyidagi trigonometrik ifodalarni osonlikcha hisoblash mumkin:

4-misol. sin3cos³+sin³cos3= sin ayniyatni isbotlang.

5-misol. coscos2cos4 ifodani soddalashtiring.
Yechish. Berilgan ifodani sin ga ko’paytiramiz hamda bo’lamiz.

6-misol. tg4–sec4= ayniyatni isbotlang.
V. Yarim argumentning trigonometrik funksiyalari



1-misol. ni hisoblang.
Yechish.
2-misol. ni isbotlang.
Isboti.
VI. Trigonometrik funksiyalar ko’paytmasini yig’indiga keltirish formulalari:

Misol. cos+cos(+2)+...+cos(+) ifodani soddalashtiring.
Yechish. Berilgan ifodani ga ko’paytiramiz va bo’lamiz.





VII. Trigonometrik funksiyalar yig’indisi va ayirmasining formulalari:

1-misol. ayniyatni isbotlang.

Isboti.
2-misol. Agar
tenglikning o’rinli ekanligini isbotlang.
Isboti. Shartga ko’ra u holda



VII. Trigonometrik funksiyalarni yarim argumentning tangensi orqali ifodalash:

Trigonometrik tenglamalarni ko‘rinishiga qarab yechishning bir qancha usullari mavjud. Bularga o‘rniga qo‘yish, ratsionallashtiradigan o‘rniga qo‘yishlar, trigonometrik tenglamalarni yechishning har xil xususiy hollari, sun’iy shakl almashtirishlardan foydalanib trigonometrik tenglamalarni yechish va hokazo. Ba’zi hollarda berilgan tenglamalarni biz bilgan usullar bilan yechish ancha murakkab bo‘ladi.Bunday tenglamalarni yechishning nostandart usullariga to‘xtab o‘tamiz.

Sun’iy shakl almashtirish talab qiladigan trigonometrik tenglamalarni yechishda quyidagi usullardan foydalaniladi.
trigonometrik ifodaning shaklini almashtirishni bajarishdan oldin o’quvchilarga eng sodda bo’lgan og’zaki trigonometrik mashqlardan namunalarni doskaga yozib, o’quvchilardan tezroq og’zaki soddalashtirishni bajarishlarini talab qilishi o’quvchilarni trigonometrik ayniyat va formulalarni esda doimo saqlashlariga imkon yaratadi.
Masalan,

Bundan keyin o’qituvchi murakkabrok trigonometrik almashtirishlarni ko’rsatishi maqsadga muvofiqdir.
1-misol. (1–sin)(1+sin)–cos² ifodani soddalashtiring.
1-usul.

2-usul.
2-misol. ifodani soddalashtiring.

3-misol. ayniyatni isbotlang.

4 - misol. ifodani soddalashtiring.

Yuqoridagilardan ko’rinadiki, trigonometriya kursida ayniy almashtirishlar muhim o’rin egallaydi. O’quvchilar trigonometrik ayniy shakl almashtirishlarni yaxshi o’zlashtirishlari uchun birinchidan, trigonometrik funksiyalarni birini ikkinchisi orqali ifodalovchi va asosiy ayniyat kabi formulalarni, ikkinchidan esa shu formulalarni trigonometrik ifodani berilishiga qarab tadbiq qila olish malakalariga bog’liqdir. Trigonometrik ayniy shakl almashtirishlarni bajarish uchun quyidagi formulalarni bilishlari kerak:
1. Asosiy trigonometrik ayniyatlar:


Bu ayniyatlardan kelib chiqadigan formulalar quyidagilardir:


1-misol. Ayniyatni isbotlang.

Isboti:

2-misol. Ayniyatni isbotlang:

II. Ikki burchak yig’indisi va ayirmasining trigonometrik funksiyalari.

1-misol. cos15^o ni hisoblang.
Hisoblash.

2-misol. sin15^o ni hisoblang .
Hisoblash

Xuddi shuningdek, tg15^o=2– , stg15^o=2+ , sec15^o= larni hisoblash mumkin.
3-misol. ayniyatni isbotlang.

4-misol. sin(+)sin(-)=sin²–sin² ayniyatni isbotlang.

Keltirish formulalari:


IV. Ikkilangan va uchlangan burchakning trigonometrik funksiyalari:



1-misol. sinsin(60^o–)sin(60^o+)= sin3 ayniyatni isbotlang.

2-misol. coscos(60^o––)cos(60^o+)= cos3 ayniyatni isbotlang.
3-misol. tgtg(60^o–)tg(60^o+)=tg3 ayniyatni isbotlang.
Bu ayniyatlardan foydalanib, quyidagi trigonometrik ifodalarni osonlikcha hisoblash mumkin:

4-misol. sin3cos³+sin³cos3= sin ayniyatni isbotlang.

5-misol. coscos2cos4 ifodani soddalashtiring.
Yechish. Berilgan ifodani sin ga ko’paytiramiz hamda bo’lamiz.

6-misol. tg4–sec4= ayniyatni isbotlang.
V. Yarim argumentning trigonometrik funksiyalari



1-misol. ni hisoblang.
Yechish.
2-misol. ni isbotlang.
Isboti.
VI. Trigonometrik funksiyalar ko’paytmasini yig’indiga keltirish formulalari:

Misol. cos+cos(+2)+...+cos(+) ifodani soddalashtiring.
Yechish. Berilgan ifodani ga ko’paytiramiz va bo’lamiz.





VII. Trigonometrik funksiyalar yig’indisi va ayirmasining formulalari:

1-misol. ayniyatni isbotlang.

Isboti.
2-misol. Agar
tenglikning o’rinli ekanligini isbotlang.
Isboti. Shartga ko’ra u holda



VII. Trigonometrik funksiyalarni yarim argumentning tangensi orqali ifodalash:




XULOSA

Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida birinchi bo`lib shu mavzuga doir adabiyot va manbalar to`pladim. Trigonometrik tenglama va tengsizliklar bilan tanishib chiqdim. Mavzu Analitik geometriya fani bilan bog`liq. Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismlaridan iborat.

Kirish qismi hozirgi ta`limga hamda matemetika faniga bo`layotgan e`tibor , ularni rivojlantirishga qaratilayotgan chora tadbir, qonun va farmonlar haqidagi ma`lumotlardan iborat. Hozirgi kunda yurtimizda matematika fani taraqqqiyotiga juda katta e`tibor berilmoqda. Jumladan, Oliy ta`lim va ilmiy tadqiqotlarning o`zaro integratsiyalashuvini ta`minlash maqsadida Talabalar shaharchasida Fanlar akademiyasining V.I.Romanovskiy nomidagi Matematika insitutining yangi va zamonaviy binosi barpo etildi va foydalanishga topshirildi.bugungi kunga kelib institut O`zbekistonda matematika sohasida olib borilayotgan tadqiqotlarni muvofiqlashtiruvchi respublika uchun yuqori malakali kadrlarni tayyorlash bo`yicha katta ishlarni amalga oshirayotgan markaz bo`lib shakllangan.Bundan tashqari prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev “Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishda” matematika fanining o`rni katta ekanligini alohida ta`kidlab o`tdi.
Trigonometrik tenglama va tengsizliklarni ko‘rinishiga qarab yechishning bir qancha usullari mavjud. Bularga o‘rniga qo‘yish, ratsionallashtiradigan o‘rniga qo‘yishlar, trigonometrik tenglamalarni yechishning har xil xususiy hollari, sun’iy shakl almashtirishlardan foydalanib trigonometrik tenglamalarni yechish va hokazo. Ba’zi hollarda berilgan tenglamalarni biz bilgan usullar bilan yechish ancha murakkab bo‘ladi.Bunday tenglamalarni yechishning nostandart usullariga to‘xtab o‘tamiz. Sun’iy shakl almashtirish talab qiladigan trigonometrik tenglamalarni yechishda quyidagi usullardan foydalaniladi.
Ba’zi hollarda tenglamaning aniqlanish sohasini bilish tenglamaning ildizi yо‘qligini isbotlashni, ba’zida esa tenglamaning yechimini aniqlanish sohasidan son qо‘yib kо‘rib topishni taqozo qiladi. Tenglamalarni yechishda funksiyaning biror tо‘plamda quyidan yoki yuqoridan chegaralanganligi xossasi kо‘p hollarda katta rol о‘ynaydi.
Kurs ishining asosiy qismida trigonometrik tenglama va tengsizliklar, kengroq, chuqurroq misollar yordamida tushuntirib berishga harakat qildim.