V zarrachaning tezlik vektori

Bizga malumki har qanday fizikaviy sistemani harakatini bir qiymatli harakerlash uchun uning Lagranj funksiyasini bilish lozim. Hozirga qadar biz erkin zarrachaning Lagranj funksiyasini quyidagi ko’rinishga ega ekanligini keltirib chiqargan edik.
v – zarrachaning tezlik vektori
tenglik o’rinli bo’ladi
Bu munosabatni keltirib chiqarishda quyidagi 2 ta xususiyatni e’tiborga oldik. 1. Lagtanj funksiyasi invariant xususiyatga ega bo’lgan skalyar kattalik 2. moslik prinsipi, yani har qanday relyaktivistik ifoda yorug’lik tezligi cheksizga teng chegarada o’zining klassik ifodasiga o’tishi kerak. Huddi shu nuqtai nazar elektromagnit maydondagi zaryad uchun umumlashtirishga harakat qilamiz. Buning uchun quyidagicha mulohaza yuritish mumkun: har qanday zaryadlangan zarracha E elektr H magnit maydon kuchlanganliklari bilan xarakterlanuvchi elektromagnit maydonda xarakatlansa quyidagicha kuch tasir qiladi Buni etiborga olib elektromagnit maydon zaryad uchun tasir funksiyasini quyidagicha yozamiz
a –moslik prinsipi
dS invariant interval
Relyativistik zarraning energiyasi va impulsi orasidagi bog’lanish Erkin zarraning relyativistik funksiyasini keltirib chiqarishda 2 ta muxim xususiyatdan foydalanildi. 1. Invariantlik. 2. Moslik prinsipi Klassik mexanikadagidek zarra harakatining relyativistik tenglamalarini chiqarish uchun biz eng kichik ta’sir prinsipiga asoslanamiz. ko’rinishda beriladi, bunda integral 2ta hodisa dunyoviy chiziq bo’yicha integralni ifodalaydi. Buni vaqt bo’yicha integralga aylantirib yozish mumkun. Eng kichuk ta’sir prinsipini umumiy ra’rifga ko’ra taqqoslagan holda zarraning relyativistik Lagranj funksiyasi ko’rinishda yozish mumkun
Zarraning relyativistik Lagranj funksiyasini chiqarishda 2ta xususiyat invariantlik va moslik prinsipi inobatga olish muhimdir. Bu yerda m –zarraning massasi v –uning tezligi Lagranj funksiyasi modulni funksiyasidir. U holda Shunday qilib relyativistik zarraning impulsi klassik zarradan farqli ravishta v modulining chiziqli bo’lmagan funksiyasi ekan. Grafikda klassik relyativistik nuqtai nazardan impuls bog’liqlikni chizaylik
Relyativistik dinamika tenglamasi Biz hozirga qadar zarraning relyativistik Lagranj funksiyasi relyativistik zarraning energiyasi va impulsi orasidagi bog’lanishni taxlil qilgan edik. Endigi vazifa relyativistik zarraga tashqi kuch ta’sir qilganda uning tezligi va ixtiyoriy vaqt momentidagi kordinantlari topamiz. Bizga maluki ta’sir tabiati qanaqa bo’lishidan qatiy nazar jism impulsining vaqt bo’yicha o’zgarishi bu kuchga teng yani p= p(v) Agar jismga tasir qiluvchi kuchlarning teng tasir qiluvchi 0 ga teng bo’lsa, ya’ni jismning impulsi o’zgarmas bo’ladi buni odatda impulsni saqlanish qonuni deyiladi. (1) dan ko’rinadiki jismning harakat tenglamasini topish uchun jismning impulsi va tezligi orasidagi bog’lanishni bilish kozim Oldingi natijalarga binoan impuls va tezlik quyidagicha bog’langan ya’ni relyativistik zarraning impulsi tezlikka nochizig’iy bog’langan. Demak harakat tenglamasi ham klassik fizikadan farqli nochizg’iy ko’rinishga ega bo’ladi. Endi shu tenglamani keltirib chiqaramiz
Aytaylik, kimningdir tanasi dam olish massasi belgisi bo'ladi m₀, erga nisbatan dam olish. Agar bu massa harakatda bo'lsa va tezlikni qo'lga kiritsa v, bu vaziyatda massa ekanligini ko'rsatish mumkin m tanadan quyidagilar beriladi:
Bo'lish m The relyativistik massa.
Ilgari o'rganilgan narsalarga o'xshash, yuqoridagi ifoda mohiyati ham 1 dan kam, shuning uchun harakatlanuvchi tana massasi dam olayotgan tana massasidan kattaroqdir.
Shubhasiz, massaning ko'payishi toshni tashkil etadigan zarrachalar miqdorining ko'payishini anglatmaydi, balki uning inertsiyasining ko'payishini anglatadi. Bu shuni anglatadiki, agar tanasi tezlashtirilgan to'g'ri chiziqli harakatda bo'lsa va doimiy ravishda paydo bo'ladigan kuch ta'siri ostida bo'lsa, tezlashish doimiy bo'lmaydi: tezlik oshishi bilan u sekinlashadi.
Relyativistik mexanika - fizika boʻlimi; tezliklari yorugʻlikning vakuumdagi tezligiga yaqin boʻlgan jismlar harakatini oʻrganadi. R.m: yoki "katta tezliklar mexanikasi" 1905-yilda A. Eynshteyn yaratgan nisbiylikning maxsus nazariyasida fazo va vaqt tushunchalarini qayta koʻrib chiqilishi natijasida vujudga kelgan. Relyativistik mexanikada berilgan jism massasi uning harakat holatiga bogʻliq.^[1]
Foydalanilgan adabiyotlar

1. A.Teshaboyev, S. Zaynobiddinov, SH. Ermatov “Qattiq jismlar fizikasi” Toshkent, “Moliya”, 2001.

   
   

2. A.G’.G’aniev, A.K. Avliyoqulov, G.A. Almardonova “Fizika”

   
   

3. X.Axmedov, M.Doniyev,Z.Husanov.Fizikadan ma’ruza matni 2004 yil

   
   

4. Strelkov S.P. Mexanika. Toshkent, “O’qituvchi”, 1977.

   
   

5. Frish S. E., Timoreva A.V. Umumiy fizika kursi. I tom, Toshkent, “O’qituvchi”, 1965.

   
   

6. Jdanov S.P. Fizika kursi. Toshkent, “O’qituvchi”, 1980.

   
   

7. Pyorishkin A. V. Fizika kursi. 1-qism. Toshkent, “O’qituvchi”, 1968.

   
   

8. Pyorishkin A. V. Fizika kursi. 2-qism. Toshkent, “O’qituvchi”, 1968.

   
   

9. O’lmasova M.X. Mexanika va molekular fizika. 1-kitob. 2-nashr. Toshkent,”O’qituvchi”, 2003.

   
   

Elektron ta’lim resurslari

1. www.tdpu.uz

   
   

2. www.pedagog.uz

   
   

3. www.ziyonet.uz

   
   

4. www.edu.uz

   
   

5. https://uz.m.wikipedia.org

   
   

6. www.samdu.uz

   
   

7. https://arxiv.uz