Va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnalogiyalari universiteti

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNALOGIYALARI

VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI

TOSHKENT AXBOROT TEXNALOGIYALARI UNIVERSITETI

Fizika kafedrasi

Fizika labaratoriya fani bo’yicha

Laboratoriya ishi

 Mavzu: Havoda tovushning tarqalish tezligini turg‘un to‘lqinlar usuli  bilan aniqlash

Bajardi: PHY022-L2 guruh talabasi Jo’rayev Sherali

Nazariy savollarga javoblar

1.  Toʻlqinlar — fazoda chekli tezlik bilan tarqaluvchi modda yoki muhitning holat oʻzgarishlari. Toʻlqinlarning tarqalish jarayonida energiya fazoning bir nuqtasidan ikkinchi nuktasiga uzatiladi, lekin zarralari koʻchmaydi. Turli xil (mexanik, issiqlik, elektromagnit) holat oʻzgarishlariga turli xil toʻlqinlar moye keladi. Elastik toʻlqin, sirtiy toʻlqin, elektromagnit toʻlqin turlari keng tarqalgan. Elastik deformatsiyalarni gaz, suyuqlik va qattiq jismlarda tarqalishi elastik toʻlqin deyiladi. Tovush toʻlqini va Yer qobigʻidan seysmik toʻlqin elastik toʻlqinning xususiy holi hisoblanadi. Ikki muhit chegarasi sirti boʻylab tarqaluvchi toʻlqinlar sirtiy toʻlqinlardir. Elektromagnit toʻlqinlar — xususan radio toʻlqinlar, yorugʻlik toʻlqinlari, ultrabinafsha toʻlqinlar, rentgen va gamma toʻlqinlar — tarqalayotgan oʻzgaruvchi elektromagnit maydonlardan iborat. Bulardan tashqari gravitatsion toʻlqinlar ham mavjud. Toʻlqin jarayonlari fizik hodisalarning deyarli barcha sohalarida uchraydi. Toʻlqinlarni oʻrganish fizika va texnika fanlari uchun muhim.

2. Tebranishlar toʻlqin tarqalish yoʻnalishi boʻyicha boʻlsa, boʻylama toʻlqin, (rayem, a), tarqalish yoʻnalishiga perpendikulyar boʻlsa, koʻndalang toʻlqin deyiladi (rayem, b). Boʻylama toʻlqinlar tarqalayotganda muhit zarralari toʻlqin tarqalayotgan yoʻnalish boʻylab tarqaladi. Koʻndalang toʻlqinlarda esa muhit zarralari toʻlqinlar yoʻnalishiga perpendikulyar yoʻnalish boʻylab tebranadi. Gazlar, suyuqliklardagi elastik toʻlqinlar boʻylama toʻlqinlardir. Qattiq jismlardagi elastik toʻlqinlar (jumladan, Yerning seysmik toʻlqinlari) boʻylama toʻlqinlar shaklidagina emas, koʻndalang toʻlqinlar ham boʻlishi mumkin (muhit zarralarining tebranishlari toʻlqinlar tarqalishi yoʻnalishiga perpendikulyardir). Elektromagnit toʻlqinlar koʻndalang toʻlqinlardir, ularda tebranuvchi elektr maydon va magnit maydon kuchlanganliklarining yoʻnalishlari toʻlqinlar tarqalishi yoʻnalishiga perpendikulyar boʻladi. Mexanik toʻlqinlar manbai tashqi kuch taʼsirida holati oʻzgarishga moyil boʻlgan chekli jism va moddalar boʻlib, elektromagnit toʻlqinlar manbai tebranish konturi va harakatlanayotgan zaryadlar hisoblanadi. toʻlqinlarning xossalarini oʻrganishda uning parametrlaridan, yaʼni amplitudasi, uzunligi, chastotasi, uning tarqalish tezligi, fazasi, toʻlqin vektori va boshqa kattaliklardan foydalaniladi. toʻlqinlar chastotasi, fazasi yoki amplitudasining oʻzgarishini toʻlqinlar modulyatsiyasi deyiladi. Aniq parametrning oʻzgarishiga qarab moye modulyatsiya — chastota modulyatsiyasi, faza modulyatsiyasi, amplituda modulyatsiyasi roʻy beradi.

3. Toʻlqin uzunligi - biror muhitda qandaydir maʼlum yoʻnalishda tarqalayotgan tebranma harakatning ikkita ketma-ket keluvchi, bir xil fazada tebranuvchi nuqtalar orasidagi masofa. Tebranma harakat muhitda v tezlik bilan tarqalayotgan boʻlsa, toʻlqin uzunligi, X toʻlqinning bir davr G ichida tarqalish masofasiga teng , yaʼni XqvT. Toʻlqinlarning fizik tabiatiga qarab ularning Toʻlqin uzunligi bir necha kilometrdan angstremning (lA q10~10 m) maʼlum ulushlarigacha boʻlgan qiymatlarga ega boʻlishi mumkin. Bir jinsli muhitda va havoda tovush va elektromagnit toʻlqinlar oʻzgarmas tezlik bilan (itq331 m/s; s q300000 km/s) tarqaladi, shuning uchun toʻlqin uzunligi tebranish davri toʻlqin uzunligiga bogʻliq boʻladi.

4. To`lqin sirti kontsentrik sferalardan iborat bo`lishi mumkin. Sirti sferalardan iborat bo`lgan to`lqinga yassi yoki sferik to`lqin deyiladi. To`lqin sirtiga perpendikulyar yo`nalgan chiziqqa nur deyiladi. To`lqin nur yo`nalishi bo`ylab tarqaladi.

5. Muhitda bir necha manbadan hosil qilingan to’lqinlar tarqalayotgan bo’lsin. Muhitning barcha

to’lqin o’tayotgan va ular ustma-ust tushayotgan sohasini qaraylik. Bunda muhitning bu sohadagi har bir zarrasi to’lqinlar alohida-alohida tarqalgan vaqtdagi tebranishlarining geometrik yig’indisiga teng tebranishlar qiladi. Bu to’lqinlarining mustaqillik yoki qo’shilish prinsipi (superpozisiya prinsipi) deyiladi. To’lqinlarning qo’shilish prinsipi har bir to’lqinning muhitda boshqa to’lqinlar bor-yo’qligiga bog’liq bo’lmagan holda mustaqil tarqalishini bildiradi. Har bir to’lqin prosess qolgan hamma to’lqinlar bo’lmagan holdagidek Yuz beradi.

To’lqinlar bir-birini qoplagan sohada tebranishlar ustma-ust tushib, ular qo’shilishi mumkin. Bu to’lqin interferensiyasi hodisasi deyiladi.

6. To’lqinlar interferensiyasida turg’un to’lqin hosil bo’ladigan xususiy holat alohida ahamiyatga ega. Bunday to’lqin amplitudalari bir xil va chastotasi bir xil bo’lgan qarama-qarshi tarqalayotgan to’lqinlarning uchrashuvidan hosil

bo’ladi