Va psixologik diagnostika fanidan yozgan referati

JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI PEDAGOGIKA VA

PSIXOLOGIYA FAKULTETI LOGOPEDIYA YO`NALISHI 513-21-210
GURUH TALABASI BAXTIYOROVA XUMORANING PEDAGOGIKA
VA PSIXOLOGIK DIAGNOSTIKA FANIDAN YOZGAN REFERATI.

MAVZU: NUTQ NUQSONIGA EGA BOLALARNI DIZONTAGENETIK RIVOJLANISHINING O`ZIGA XOS XUSUSIYATLARI.

REJA:

1. 
   BOLALAR NUTQDA NUQSONLARINING KELIB CHIQISHI
   
2. 
   DIZONTAGENEZ NIMA.
   
3. 
   RIVOJLANISHIDA NUQSONI BO'LGAN BOLALAR DIAGNOSTIKASI
   

Bolaning ilk rivojlanish davridan boshlab va xomiladorlik davridan onaga g'amxo'rlik qilish keyinchalik bolalarda uchrab turadigan nutq kamchiliklarini oldini olishga imkon beradi. Bola nutqidagi kamchiliklar o'zgalar nutqini tushinishdagi qiyinchilik ularni atrofdagilar bilan muloqatda bo'lishi o'z tengqurlariga qo'shilib ketishini qiyinlashtiradi. Nutq tafakkur ko'ra olish bo'lganligi sababli bola ulg'aygan sari atrof muxitdagi tasavvurlari shakillanadi va uni aks ettirish so'z lug'ati orqali takomillashib boradi. Nutqning rivojlanishda ta'lim-tarbiya ijtimoiy hamda biolagik omillarning ta'siri ham kattadir. Buyuk mutaffakirlarimiz Yusuf Xos Hojib odob, axloq ta'limtarbiya hamda ma'naviy kamolotning yo'l-yo'riqlarini qomusiy asari -Qutadg'u-bligll asarida bilim zakovat soxibi bo'lishining asosiy kalitini til bayon qiladi. Til tufayli kishi o'z bilimi, aql idrokini, zakovotini til, so'z orqali bildiradi degan fikrlarini uqtiradilar.Nutq faqat inson uchun xos bo'lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir. Nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta'sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi. Til - bu fonetik, leksik va grammatik vositalar sistemasidir. Gapiruvchi o'z fikrini bayon etish uchun zarur bo'lgan so'zlarni tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog'laydi va nutq a'zolari artikulyatsiyasi orqali talaffuz etadi.Odam nutqi tushunarli va ma'noli bo'lishi uchun nutq a'zolarining xarakatlari aniq va to'g'ri bo'lishi kerak.Nutq buzilishlarini tahlil qilish tamoyillariga ta'rif bergan dastlabki tadqiqotchilardan biri R.YE.Levina hisoblanadi. Bundan oldin ham ko'pchilik olimlar nutq buzilishlari, ulaming kelib chirqish sabablarini, bartaraf etish hamda fiqomulohazalar bildirganlar. XIX asr oxiri XX asr boshlarida Yevropa tibbiyotining nutq buzilishlarini o'rganish borasida qo'lga kiritgan muvaffaqiyatlarining katta ta'siri bo'lib, A.Kusmaul nutq buzilishlarining dastlabki turlari haqidagi yig'ilgan tasavvurlarini tanqid ostiga oldi; ularni sistemalashtirdi, atamalarni tartibga keltirdi.

XX asr boshida chet ellik va rus tadqiqotchilari V.Oltushevskiy, G.Gutsman,(5) E.Freshels, S.M.Dobrogayevlarning ishlarida asos qilib olindi. Buning umumiy tomoni ko'p edi; etlopotogeneztik mezon bilan to'ldirilgan klinik yondashuv, buzilishlarning alohida turlari bilan kasallikning u yoki bu patalogik shakli o'rtasidagi bog'lanish, bunday xollarda nutq buzilishlari ko'pincha u yoki bu kasallikning alomati sifatida talqin qilinar edi, shuningdek, tasnif tili bunda lotin va grekcha so'z yasovchi elementlaridan tashkil topgan atamalardan qo'llanilgan. Tasniflar o'rtasida buzilishlarni guruhlashning turli prinsiplari, shuningdek, u yoki bu mezonni tasniflashning muhimlik darajasiga bo'lgan qarashlaridagi ayrim qarama-qarshiliklar bilan bog'liq nomutanosibliklar ham kuzatiladi [3].
Mutaxassislar nutqning o'z vaqtida rivojlanmasligi yoki keskin sekinlashuvining sabablari juda ko'p ekanligini aniqlashgan:
- Homiladorlik davri (perinatal davri);
- Tug'ruq davri (natal davri);
- Tug'ruqdan keyingi davr (postnatal davr).
Homiladorlik davrida turli xil kasalliklarni boshdan kechirish, turli xil infeksiyalar, intoksikatsiya, homila toksikozi, gepoksiya yoki kislorod yo'qotish, qon bosimining oshishi, homilador ayol va homila qon guruhining mos kelmasligi. Homiladorlik paytida sigaret, alkogol va giyohvandlik moddalarini iste'mol kilish, o'z-o'zini davolash, ya'ni ayrim dori-darmonlarni qabul qilish. Homiladorning homila uchun xavfli bo'lgan joylarda ishlashi (radiatsiya).Tug'ruq davrida akusherlik patologiyalari ya'ni, tos suyagining kichkinaligi, homilaning kindik o'qiga o'ralishi. Tug'ruqdan oldin suv ketishi, homilaning noto'g'ri joylashishi, tug'ruq jarayonida bosh miyaning jarohatlanishi, tug'ruq jarayonidagi asfiksiya natijasida bolaning ko'karib tug'ilishi.Tug'ruqdan keyingi davr - 1 yoshdan 3 yoshgacha bo'lgan davrda bosh miyadan turli xil jarohatlarni olish, bosh miyadagi infeksiyalar, turli xil yuqumli kasalliklar sababli yuzaga keladi. Nutq nuqsonlarini tasniflashda birinchi navbatda bolaning ruhiy, aqliy va eshitish idroki tekshirib olinadi.
Nutq nuqsonlari og'ir-yengilligiga qarab guruhlarga ajratiladi.
1. Dislaliya - bu artikulyatsion apparat a'zolari normal innervatsiyasida yuzaga kelgan logopatsiya bo'lib, asosan tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar va ba'zan fonematik idrok rivojlanmaganligi bilan namoyon bo'ladigan yengil nutq nuqsoni.
2. Dizartriya - bu artikulyatsion apparat a'zolari innervatsiyasining organik jarohatlanishi natijasida yuzaga keladigan og'ir nutq nuqsoni bo'lib, juft neyronlarning shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Falajlanish asosan bir tarafdan, chap yoki o'ng tarafdan bo'ladi. Bola tili asosan paretik falajlangan bo'shashgan yoki spastik, ya'ni tarang falajlanishda bo'ladi.
3. Alaliya - bu bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasida yuzaga keladigan og'ir nutq nuqsoni bo'lib, bu tashxis eshitishi va zakovati me'yorda bo'lgan shaxslarga qo'yiladi.
Alaliya nutqning 3ta komponenti rivojlanmaganligi bilan namoyon bo'ladi.
1. Afaziya- bu bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasida shakllangan nutqning yo'qolishi. Bolalar afaziyasi tajribada kam uchraydi. Afaziya asosan insultdan keyin uchraydi. Bolalarda esa miya infeksiyalari, miya rivojlanishi davrida turli xil kuchli travmalar natijasida yuzaga keladi.
2. Rinolaliya - bu artikulyatsion apparat a'zolarida tug'ma yoki orttirilgan nuqsonlarning bo'lishi yoki artikulyatsion apparat a'zolarida burun, burun halqum sohasida falajlanishlarning kuzatilishi, burun suyagining qiyshayishi, burun sohasidagi turli xil o'simtalar, odenoidlar, poliplar bo'lishi natijasida yuzaga keladigan og'ir nutq nuqsonlari hisoblanadi.
3. Duduqlanish - bu og'zaki nutq jarayonida artikulyatsion apparat a'zolari muskullarining tortishishi sababli og'zaki nutqning tempritmik o'zgarishi natijasida yuzaga keladi.
Duduqlanish kelib chiqishiga ko'ra 2 xil bo'ladi:
1. Nevrotik duduqlanish (logonevroz) bolaning kuchli ruhiy kechinmalari, stress, depressiya, qo'rquv, haddan tashqari qattiqqo'llik, chapaqaylikdan o'ng qo'lga o'rgatish, oiladagi ikki tillilik, duduqlanuvchiga taqlid qilish natijasida.
2. Nevrozsimon duduqlanish - bu bosh miyaning organik jarohatlanishi, bosh miyadagi turli xil o'simtalar , dizartriya, tayanch harakat a'zolari kasalliklari, DSP natijasida. Duduqlanish o'z vaqtida bartaraf etilmasa bolaning ruhiy rivojlanishiga salbiy ta'sir etadi. Bola o'z fikrini mustaqil bayon eta olmasligi natijasida tengdoshlari bilan muloqotga kirisha olmaydi.
Nutq nuqsonlari quyidagi mezonlar asosida tekshiriladi:
1. Gugulash davri (3 oylikdan);
2. 1 yosh 6 oylikda 10-15 ta so'z;
3. 2 yoshda 300 ta so'z;
3. 3 yoshda 1000 ta so'z;
4. 6-7 yoshga kelib 4000 dan 5000 gacha so'z lug'at boyligida bo'lishi lozim.
Nutq nuqsonlarini bartaraf etish yo'llari:
1. Artikulsiya, nafas, mayda qo'l muskullarini rivojlantiruvchi mashqlar;
2. Logomassaj (nuqtali , bo'shashtiruvchi, tetiklashtiruvchi massaj);
3. Muammoli tovushni nutqqa qo'yish (taqlid va mexanik usulida);
4. Nutqni rivojlantiruvchi didaktik o'yinlar.
Hulosa qilib aytganda bu nuqson qo'zg'alish va tormozlanish jarayonlarining muvozanati buzilishlaridan kelib chiqadi. Logoped tavsiyalarida bolaning nutqi kechikayotganini yoki tovushlarni noto'g'ri talaffuz qilayotganini, duduqlanayotganini sezganingiz zahoti mutaxassislarga murojaat qilishingiz lozim. Qancha erta murojaat qilsangiz, nutq nuqsonlari shuncha samarali bartaraf etiladi.
Kasallik nomidagi "diz" prefiksi buzishni anglatadi va uning qanday paydo bo'lishini tushunish uchun ontogenez nima ekanligini tushunishingiz kerak. Ontogenez - organizmning kontseptsiyadan o'limgacha rivojlanishi. Bu atama hayvonlar, o'simliklar va odamlarga tegishli.Ontogenez 2 bosqichga bo'linadi: prenatal - tug'ilishdan oldin, tug'ruqdan keyingi - tug'ilishdan keyin. Postnatal ontogenezning eng muhim qismi - bu aqliy rivojlanish, ayniqsa bolalik va o'spirinlik davrida, shaxsiyat va individual aqliy funktsiyalar yaratilganda.Ontogenez barqaror emas va turg'un emas: reaktsiya va miyaning ish bosqichlari unda o'zgaradi, yangi reaktsiyalar eskilarini almashtirmaydi, balki ularni o'zgartiradi va bo'ysundiradi. Ontogenez to'rt bosqichdan iborat:bola, harakat qilishni o'rganganda, hayotning birinchi yilida sodir bo'ladigan vosita;sensorimotor, bola maqsadga muvofiq harakat qilishni o'rganganda va muloqot qilishni boshlaganda - bu bir yoshdan uch yoshgacha;affektiv bosqich 3 yoshdan 12 yoshgacha bo'lgan davrni qamrab oladi;idealga o'spirin allaqachon hukm va xulosalar chiqaradigan, tushunchalarni ishlab chiqadigan vaqt kiradi.Bola va o'spirinning rivojlanishi notekis: u yosh inqirozi paydo bo'lguncha ozmi-ko'pmi xotirjam davom etadi. Bunday uchta inqiroz mavjud:
2-4 yil;
6-8 yosh;
12-18 yosh
Inqiroz fiziologik va ruhiy jihatdan ham muvozanatni buzadi, shuning uchun bunday davrda aqliy rivojlanish buzilishi - disontogenezni aniqlash osonroq. Disontogenez biologik buzilishlar tufayli yoki tarbiya tufayli yuzaga keladi deb ishoniladi. Ammo, agar inson miyasida fiziologik kasalliklar bo'lmasa, tarbiya, qanday bo'lishidan qat'iy nazar, bu kasallikka olib kelmaydi. Agar ular bo'lsa, unda noto'g'ri tarbiya ularni tezroq ochib beradi va patologik xatti-harakatlarni kuchaytiradi.

Disontogenezning sababi miya tuzilmalarining pishib etishidagi va uning ishidagi buzilishlardir. Bunday qonunbuzarliklar quyidagi sabablarga ko'ra yuzaga keladi:genetik materialning shikastlanishi - irsiy nuqsonlar, xromosoma aberratsiyalari, gen mutatsiyalari;prenatal davrda olingan nuqsonlar: agar kelajakdagi onada qizamiq, toksoplazmoz, og'ir toksikoz, intrauterin infektsiyalar bo'lsa, u ko'plab gormonal dorilarni qabul qilgan yoki giyohvandlik zaharlanishiga duchor bo'lgan bo'lsa;bola tug'ruq paytida olgan qonunbuzarliklar;bolaning yuqumli kasalliklari, mastlik va shikastlanish;tug'ruqdan keyingi dastlabki davrda o'smaning rivojlanishi.Boshqa omillar ham juda muhimdir: miyaning shikastlanish vaqti (qanchalik erta bo'lsa, shuncha yomonroq), qaysi joylarga ta'sir ko'rsatdi va qancha (zarar qanchalik keng bo'lsa, shuncha yomonroq) va zarar qanchalik kuchli bo'lgan. Ta'lim va ijtimoiy omil ham ta'sir qiladi, ayniqsa, bunday nogiron bola ayniqsa yomon ta'sir qiladi:gipo- va giper-parvarish;majburiy ta'lim;majburiy ta'lim;tuzatuvchi ta'lim.Bu zararli, chunki u bolaning taqlid qilish, norozilik, rad etish va qarshiliklarga bo'lgan munosabatini kuchaytiradi. Va bu unga doimiy stressni keltirib chiqaradi, bu fiziologik nuqtai nazardan tanaga juda yomon ta'sir qiladi.Ruhiy disontogenezning imkoniyatlari mavjud. Turli olimlar bunday variantlarning boshqacha sonini chaqirdilar, ammo agar ularni umumiy ro'yxatga tushirsangiz, quyidagilarga erishasiz:rivojlanishning kechikishi, buzilishi yoki buzilishi;kam rivojlanganligi;qaytmas rivojlanish;uyg'un rivojlanish;degenerativ kasalliklarning boshlanishi bilan regressiv rivojlanish;o'zgaruvchan rivojlanish va asenkroniya holati;o'zgargan rivojlanish va shizofreniya jarayonlari. Disontogenez parametrlari V.V. Lebedinskiy, L.S.ning g'oyalarini asos qilib olgan Vigotskiy.4 parametr chiqdi, ular ontogenezning buzilish turini aniqlaydilar.Men parametr. Bu shikastlanish joyi va uning ta'siri bilan bog'liq. Ikkita turi mavjud: umumiy va xususiy, va birinchisi miyaning korteksi va subkorteks tizimlarining o'zaro ta'siridagi buzilishlardan, ikkinchisi ma'lum funktsiyalarning ishlamay qolishidan kelib chiqadi.

II parametr. Bu erda mag'lubiyat vaqti haqida gap boradi. Rivojlanish jarayonida aqliy funktsiyalarning har biri ta'sirga eng zaif bo'lgan davrdan o'tadi. Va agar zarar bunday davrda sodir bo'lgan bo'lsa va jiddiy bo'lsa, unda oqibatlari yomonroq bo'ladi.
Parametr III asosiy va ikkilamchi nuqson o'rtasidagi bog'liqlik bilan bog'liq. Birlamchi nuqsonlar kasallik tufayli paydo bo'ladigan biologik buzilishlarning natijasidir. Masalan, odamning sezgi organlari ta'sirlanganda uning eshitish yoki ko'rish qobiliyati to'g'ri ishlamaydi. Ikkilamchi nuqson - bu birlamchi nuqson odamning ijtimoiy hayotiga qanday ta'sir qiladi va bu qanday zararga olib keladi. Masalan, agar biror kishi kar bo'lsa, unga odamlar bilan muloqot qilish qiyinroq bo'ladi, u hissiy va shaxsiy buzilishlarni rivojlantirishi mumkin.
IV parametr buzilgan funktsional shovqin bilan bog'liq. Bu shuni anglatadiki, odamning tafakkuri va nutqi buziladi, u assotsiativ aloqalarni o'rnatolmaydi, o'zaro munosabatlarning ierarxik turiga ega bo'lolmaydi.
«Rivojlanishida nuqsonga ega bo'lgan bolalar diagnostikasi » kursi maxsus fan bo’lib, bolalaming rivojlanishidagi nuqsonlami erta aniqlash, boshqa unga o‘xshash holatlardan farqlashga, tashxisini, ta'limdagi imkoniyatlarini aniqlashga, zarur bo‘lsa tegishli maxsus muassalarga yuborishga va u yerda o ‘zlariga mos taalluqli korreksiyalashga yo‘naltirilgan o4quv-taibiyaviy ishlami amalga oshirishga imkon beradi. Rivojlanishda nuqsoni bo4lgan bolalami iloji boricha erta aniqlash, o4z vaqtida psixologik-pedagogik, korreksiyalash yordamini ko'rsatish, nogironlikning oldini olish, bolalar va o'smirlaming ijtimoiy moslashuvini amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Tegishli tashkilotlar va defektologlaming vazifalari shundan iboratki, bolalar o'zlarining aqliy, bilim imkoniyatlariga va hissiy-idoraviy doiralarining xususiyatlariga mos sharoitda ta’lim olishlari, tarbiyalanishlariga imkoniyat yaratib berishlari lozim.«Psixik va jismoniy rivojlanishda nuqsonga ega bo‘lgan bolalar diagnostikasi»kursining vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Rivojlanishda nuqsoni bo'lgan ilk, maktabgacha va maktab yoshidagi bolalami psixologik-pedagogik diagnostika qilish metodlarini amalda qo'llash bo’yicha bilim va ko'nikmalar bilan qurollantirish.
2. Aqli zaif bolalami maxsus muassalarga saralash ishlami olib borish bo'yicha amaliy malakalami shakllantirish.
Kursning mazmuniga bolalaming rivojlanishdagi nuqsonlami tashxis qilish, libbiy-psixologik-pedagogik diagnostika (yoki tekshirish) metodlari, tibbiypsixologik- pedagogik komissiya ishini tashkil qilish masalalari va maslahatlar berish, tibbiy-psixologik-pedagogik komissiyalarda turli metodikalardan foydalanish kiradi. Bundan tashqari, aqliy zaiflikni o‘xshash holatlardan, ayniqsa PRS dan, hamda nuqsonli rivojlanishni ta’lim-tarbiya jarayonida korreksiyalashning ba’zi usullari ko‘rib chiqiladi.Mazkur kurs boshqa o'xshash fanlardan: oligofreniya klinikasi bilan bog'liqdir.Bu boladagi nuqson tuzilishni, rivojlanishdan orqada qolish sabablarini aniqlashga,tolg ‘ri tashxis qo‘yishiga imkon beradi.«Rivojlanishda nuqsonga ega bo‘lgan bolalar diagnostikasi» kursi oligofrenopedagogika fani bilan ham bog‘liqdir. Oligofrenopedagogika nuqsontizimini e'tiborga olish asosida bolalarga ta'lim-tarbiya berish jarayonida ulamingtipologik, individual xususiyatlarini ko'rib chiqib korreksiyalashning samaraliusullarini tanlashga yordam beradi.
Logopediya fani bolaning nutqidagi nuqsonlarini aniqlash, logopedik tekshirishni amalga oshirish imkonini beradi. «Psixik va jismoniy rivojlanishda nuqsonga ega bo'lgan bolalar diagnostikasi» kursi aqli zaiflikni aniqlash, uni boshqa o ‘xshash holatlardan farqlash imkonini beradi, bu esa nazariy jihatdangina emas, balki muhim amaliy ahamiyatga ham ega. Shuning uchun aqli zaiflikni to‘g4ri tushunish nazariy va amaliy ahamiyatga ega. Nazariy ahamiyati shundaki bolaning rivojlanishidagi nuqsonlaming jiddiy klinik-psixologik belgilami ajratishga va uning mohiyati va sabablarini yanada chuqurroq tushunishga imkon beradi. 1.2.BoIalar rivojlanishidagi nuqsonlar haqida zamonaviy tasavvurlar Zamonaviy maxsus psixologiya psixikani kelib chiqishining ijtimoiy tarixiy tomniga asoslanadi. Uning rivojlanishiga bola psixikasini madaniy-tarixiy tajribaga tayanib hayot davomida shakllanishi haqidagi rus psixologi LS.Vigotskiy fikrlari katta ta’sir ko‘rsatgan. L.S.Vigotskiyning ko‘rsatishicha oliy psixik funksiyalar tarixiy rivojlanish maxsuli bo’lib murakkab tuzilishga ega. Ushbu xususiyat ijtimoiy xarakterga ega bo’lib, u insondagi faqatgaina oliy psixiy funksiyalamigina emas, balki elementar psixik jarayonlami, ya’ni fonematik eshituv, ovozlami eshituvlami va xokazolami o‘z ichiga oladi. Psixik faoliyatning murakkab shakllarini yuzaga kelishiga olib keladigan ijtimoiy tajribani tayyor mazmunni o*zIashtirib olish jarayoni sifatida qarash mumkin emas. Bola tomonidan ijtimoiy tajribani o4zlashtirish bilim, ko'nikma, madaniy madaniy malakalami egallab olishdangina iborat bo4lmay, shuningdek o4ziga bolaning shaxsi, ehtiyojlari, motivlarini shakllantirishni kiritadigan chuqur, murakkab jarayondir. Ijtimoiy tajribani egallash bolaning faol faoliyatida, ya’ni - predmetli, o‘quv, muloqot va o'yin jarayonlarida amalga oshiriladi. Ilk rivojlanish davrilaridayoq bolalami kattalar bilan o‘zaro muloqatga kirishishida oliy psixik funksiyalarining shakllanishi muhim o'rin egallaydi. Psixik funksiyalaming rivojanishi bir nechta bosqichlardan o‘tadi, va shundan keyingina ular murakkab psixik jarayonga aylanadi. Psixik faoliyatning barcha murakkab shakllari (ixtiyoriy diqqat, mantiqiy xotira, mavxum tafakkur va h.q.) bilvosita tuzilishga ega bo*lib, unda nutq bosh rolda keladi. Predmet va xodisalar mavjud emas vaqtda ham ulami o'mini so4z egallaydi va har qanday psixologik jaiyonni kechishini ifodalab, uning tuzilishini bir qismi bo4lib qoladi. Nutq oliy psixik funksiyalaming tuzilishi va amalga oshirishini yangi, yana ham yuqori darajaga ko4taradi. Oliy psixik funksiyalami shakllanishing muhim tomoni - simvolik (ramziy) ramziy faoliyatning tashkil topishi, so‘z belgilami egallashdir. Dastavval belgi tashqi, yordamchi omil sifatida qatnashadi.
L.S.Vigotskiy ta’qidlashicha, har bir psixik funksiya o‘z ivojlanishida ikki bosqichni bosib o4tadi: birinchi "interpsixologik” bosqichda. funksiya insonlar ortasida munosabat o‘matuvchi, ikkinchi bosqichda-ichki, inlrapsixologik, jarayon sifatida namoyon bo‘!adi. Oliy psixik funksiyalar yillar davomida shakllanadi. U nutqiy muloqot bilan lug'ilib, faoliyatning to iiq ramzi (simvolik faoliyat) bilan tugallanadi. Bolaning psixik rivojlanishi va shaxsini shakllanishi ta’lim va tarbiya jarayonlari bilan uzviy bog‘liqdir. Shunday qilib, oliy psixik funksiyalar psixologiyada murakkab jarayon sifatida ko‘riladi. Oliy psixik funksiyalami shakllanishida nutq hal qiluvchi rolni oynaydi. Psixofiziologik mexanizmlami tushuntirish uchun P.K.Anoxinning funksional tizimlar haqidagi konsepsiyasi qo‘llaniladi. A.R. Luriyaning ko'rsatishicha, funksional tizim bolani tug‘ilish davrida tayyor holda bo‘lmasdan, balki uning psixik fiinksiyalari predmetlar hamda materiallar bilan o‘zaro munosabatga kirishganida shakllanib boradi. Funksional tizim - bu bir vazifani bajarish uchun bir qancha anatomik hamda liziologik tuzilmalami birlashtiradigan dinamik tuzilma bo‘lib, turli nerv sistemalarida joylashgan. Psixologlar (A.RXuriya, A.N.Leontyev) doimiy ravishda oliy psixik funksiyalaming fiziologik negizi markaziy nerv sistemasi yoki uning alohida qismlari bo*lib qolmasdan, balki miya qobiglidagi funksional sistemaning birgalikda ishlashi deb ta’kidlaganlar. Bola hayot faoliyati jarayonida ushbu funksional sistemaning shakllanishi, sekin-astalik bilan murakkab xarakterga ega boiib, funksional bog'liqlik mustaxkamlanadi. Ushbu ilmiy nizom inson psixikasini rivojlanishi haqidagi tasawurlami o‘zgartirdi. Fiziolog va psixologlaming tadqiqotlaridan ko‘rishimiz mumkinki, alohida funksiyalar sistemasining yetilganligi ma’lum bir rivojlanish davrida bir xil emas: ba’zi sistemalar shakllanib bo‘lgan, ba’zilari esa endi shakllanadi. Shunga ko'ra, funksiyalaming rivojlanish tizimi bir xil emas ekan, deb xulosalash mumkin. Har bir fimksional sistema, xatto alohida zonalari o‘zining rivojlanish dasturiga ega, lekin ular bir butunlikda ish olib borishadi. Har bir yosh davrda ma’lum bir funksional sistema yetuklik darajasida bo‘lishi kerak, aks xolda ushbu sistemalar faoliyati olzaro aloqadorlikda amalga oshirila olmaydi (L.O.Badalyan). Shunday qilib, psixik jarayonlar va shaxs xususiyatlari bosh miyaning alohida qism yoki zonalarida yetuklik natijasi hisoblanmaydi. Ular ontogenezda to‘planadi hamda bolaning ijtimoiy rivojlanish vaziyatiga bog‘liq bo‘ladi.
Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar (rivojlanishida psixik- jismoniy kamchilikka ega, rivojlanishdan orqada qolish, rivojlanishida muammoga ega, alohida yordamga muhtoj) - sensor organlaming orttirilgan yoki tug‘ma organik jarohatlanishi natijasida markaziy nerv sistemasi yoki harakat-tayanch apparati va psixik funksiyalaming meyorda rivojlanishida kamchiliklarga ega bo'lgan bolalar kiradi. Ba’zi hollarda rivojlanishdagi kamchiliklar markaziy nerv sistemasi yoki analizatorlardagi nuqsonlar bilan bog'liq bo'lmasdan, mikroijtimoiy muhit sabablari natijasida kelib chiqadi. Bularga oiladagi tarbiya salbiy shakllari, ijtimoiy va hissiy deprivatsiyani kiritishimiz mumkin.
G.Y.Troshin meyorida va anomal rivojlanishning umumiy qonuniyatlari xaqidagi fikmi ilgari surgan, buni esa ko‘pgina tadqiqotchilaming (T.A. Vlasova, J.LShif, V.I.Lubovskiy) keyingi ishlarida ham ko‘rishimiz mumkin. L.S.Vigotskiy meyorida va anomal rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini izohlab, ular uchun psixik rivojlanishning ijtmioiy xarakterdaligi umumiy dir: pedagogik ta'sir meyorda ham shuningdek rivojlanishning buzilishida ham oliy psixik funksiyalaming shakllanish manbai hisoblanadi, deb ta’kidlagan. Ammo, meyorida rivojlanayotgan bolalarda kuzatilmaydigan, lekin rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarda uchraydigan bir qator qonuniyatlar ham ajratiladi. T. A.Vlasova, V.I.Lubovskiy ishlarida anomal rivojlanuvchilammg umumiy qonuniyatlari bir tizimga keltirilgan. L.S.Vigotskiy nuqsonlami tuzilishini sistemaliligi haqidagi fikrlari unga anomal rivojlanishini ko‘ra ikki guruhga ajratish imkonini bergan. Bu kasallikning biologik xarakteriga ko‘ra kelib chiqadigan birlamchi nuqson, bolaning ijtimoiy rivojlanishida, uning atrof- olam o’zaro munosabatlarida yuzaga keladigan ikkilamchi nuqsondir. Anomal rivojlanish birlamchi nuqsonning kelib chiqish vaqti va uni fodalanishining qay darajada og‘irligi bilan aniqlanadi. lkkilamchi nuqsonlarning hakllanish mexanizmi turli xil bo‘!ishi mumkin, ammo unda doimo ijtimoiy omillar ouhim rol o‘ynaydi. Ko‘ruv, eshituv organlarining yoki bosh miyaning u yoki bu uzilmalaridagi jarohatlar natijasida kelib chiqadigan nuqsonlar xarakteri, chuqurligi o'yicha turli toifadagi rivojlanishida nuqsoni bo'lgan bolalarda turlicha bo‘ladi. iroq ushbu holatlaming umumiy tomoni shundaki, ulaming barchasi bolani keyingi vojlanishiga o'z ta’sirini ko‘rsatib boradi.