Ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Расм 12.1.2. Организмларнинг радиацияга сезгирлик даражасини ифодалайдиган эгри чизиқ.

Табиий нурланиш (космик нурлар, атроф муҳит ва инсон танаси радиацияси) фони йилига битта одамга 2·10^-3 Гр нурланиш дозасига тўғри келади. Радиацион муҳофаза буйича Халқаро комиссия нурланишлар билан ишловчи кишилар учун мумкин бўлган чегаравий доза деб 0,05 Гр ни белгилаган. Қисқа муддат ичида олинган 3-10 Гр нурланиш дозаси организмни ўлимга олиб келади.

Олим Рентгенга фан олдидаги хизматлари учун 1901 йил биринчи Нобель мукофоти берилган бўлса, 1979 йил компьютерли рентген томографияни ишлаб чиққанлиги учун олимлар Хаунофилд ва Мак-Кормак ушбу мукофотга сазовор бўлишди.


12.2. Ионловчи нурларнинг биологик таъсирлари
Ҳозирги кунда радиоактив нурланишнинг биологик тизимларга таъсир қилиш механизмларини тушунтириб берувчи турли хил назариялар мавжуд: нишон органлар назарияси, бевосита таъсир қилиш, занжирий реакциялар ва иккиламчи моддалар ҳосил бўлиши орқали билвосита таъсир қилиш назариялари.
XX асрнинг 50-йилларида ҳайвонлар устида олиб борилган тажрибалар асосида нурланиш жараёнида жигар ҳужайраларида эритроцитлар гемолизини келтириб чиқарувчи гемолизин моддаси миқдори кўпайиши қайд қилинган. Гемолизин моддаси тўйинмаган ёғ кислоталарнинг оксидланишининг иккиламчи маҳсулотларидан бири ҳисобланади. Шу билан бирга тўйинмаган ёғ кислоталар оксидланиши натижасида ҳосил бўлувчи альдегид ва кетонлар ҳам организмга радиомиметик таъсир кўрсатиш хусусиятига эга ва нурланишнинг салбий таъсир эффектини кучайтиради. Нурланиш рўй берганда организмда ҳосил булувчи турли хил азот иприти, этиленаминлар, олеин кислота оксидланишидан маҳсулоти ҳисобланган эпоксид моддалар, липопероксидлар суяк илиги ҳужайраларида, жинсий органлар, овқат-хазм қилиш тизими органлари структураси ва фаолиятидаги сурункали бузилишларни, лимфоцитлар нобуд бўлиши, соч тўкилиши, турли ўсмаларнинг ривожланиши, ҳужайра ядросидаги структуравий бузилишлар натижасида келиб чиқадиган ирсий касалликларнинг авж олиши каби салбий ҳолатларга сабаб бўлади.
Шунингдек тирик организларда нурланиш таъсирида пероксид ва гидропероксидлар ҳосил бўлиши юқори энергияга эга бўлган эркин радикаллар пайдо бўлишига олиб келади. Бу жараён V.Horgan ва J.Philpot томонидан ҳайвонлар турли тўқималарида ўрганилган ва пероксидлар нурланишнинг дастлабки босқичида тўқима липид ва нуклеин кислоталар фракцияларида кўп миқдорда мавжуд бўлиши таъкидланади.
Ионловчи нурланишнинг организмга таъсирини ўрганишда сув молекулалари ва органик моддалар билан ўзаро таъсирлашув фарқланади. Ушбу 2 хил таъсирда кечадиган бирламчи физик-кимёвий жараёнларни кўриб чиқамиз. Организмда ионловчи нурланишлар таъсири оқибатида сув радиолизи қуйидагича кечади: